Aynı yolda ilerledikçe bu gizemli yapıların sayısı artıyor. İtinasız dağılmış bu toprak yığınları uzun vakit evvel unutulmuş birer anıt üzere. Orta sıra, birinin yanından yerden çıkan beyaz bir boru görmek mümkün.
Bunlar yaklaşık 2 bin 500 kişinin yaşadığı, opal taşı madenciliği yapılan Coober Pedy kasabasına ulaştığınızın birinci işaretleri.
Kum piramitlerin birçok, onlarca yıldır yapılan madencilikten biriken atık topraklar. Fakat kimileri birebir vakitte yeraltında yaşama işaret ediyor.
Coober Pedy’de nüfusun yüzde 60’ı demir açısından güçlü kumtaşı ve silttaşı kayaların ortasına inşa edilmiş, neredeyse büsbütün bilinmeyen konutlarda yaşıyor. Kimi mahallelerde, yerleşime dair tek işaret, havalandırma bacaları ve girişlerin yakınına dökülen fazla toprak.
Kışın, bu ilkel ömür üslubu biraz eksantrik gelebilir. Lakin hava sıcaklığının tertipli olarak 52 dereceye ulaştığı yaz günlerinde, Coober Pedy’deki sistem hiçbir açıklama gerektirmiyor.
Avustralya yerli halkları ortasında ‘delikteki beyaz adam’ manasına gelen Coober Pedy’de yaz mevsimi o kadar sıcak geçiyor ki kuşlar gökten düşüyor, elektronik aygıtların ise buzdolabında saklanması gerekiyor.
Bu yıl dünyanın birçok yerinde görülen çok sıcak hava dalgalarıyla yeraltı ömür sistemleri tekrar bedellendiriliyor diyebiliriz.
Temmuz ayında Çin’in güneybatısındaki Chongquing kentinde hava sıcaklıkları 10 gün boyunca 35 derecenin üzerine çıkınca 2. Dünya Savaşı sırasında inşa edilen hava saldırısı sığınakları tekrar kullanıma açıldı.
Şehirde ayrıyeten yeraltı mağara restoranları popülerleşti.
ABD’de üç aydır süren ve kaktüslerin bile baş edemediği sıcaklıklar yahut Güney Avrupa’nın her tarafını saran orman yangınları yaşanırken Coober Pedy’den ve öteki örneklerden neler öğrenebiliriz?
UZUN BİR GEÇMİŞ
Coober Pedy, dünyanın birinci yahut en büyük yeraltı yerleşimi değil.
İnsanlar binlerce yıldır güçlü iklim şartlarıyla başa çıkmak için yerin altına çekiliyorlar.
İki milyon yıl evvel Güney Afrika’da bir mağarada kullandıkları aletleri geride bırakan atalarımızdan tutun, 176 bin evvelki buz çağında Fransa’daki bir mağarada nedeni anlaşılmayan dikit yığınları yaratan Neandertaller’e kadar bu gelenek uzanıyor.
Güneydoğu Senegal’de şempanzelerin bile çok sıcaklarla başa çıkmak için mağaraları tercih ettiği görülüyor.
Getty Images Coober Pedy’nin bulunduğu çölde yürümek tehlikeli olabiliyor. Bölge terk edilmiş maden kuyularıyla dolu Kapadokya da yeraltı hayatın değerli bir örneği.
Ünlü peribacalarının 85 metre kadar altında, binlerce yıl boyunca kullanılmış dev bir yeraltı kenti yatıyor.
Bugün Derinkuyu olarak bilinen ve yüzyıllar boyunca gizli kalan antik kent birçok kat formunda inşa edilmişti ve 20 bin kişiyi aylarca gözlerden gizleyebilecek kapasitedeydi.
Söylentilere nazaran Derinkuyu’nun 1963’te yine keşfi bir bölge sakininin daima tavuklarını kaybetmesiyle gerçekleşti.
Evinin bodrum katında tavuklarını arayan bir adam, kazara açtığı bir delikten kaybolduklarını fark edince onları takip etmeye karar verdi.
Adam, labirent üzere uzanan, uzun koridorlardan oluşan dik bir yeraltı yolu keşfetmişti. Bu, bugün kimi meskenlerde bulunan ve yeraltı kente açılan 600’den fazla girişten birincisiydi.
Milattan evvel (MÖ) 8. yüzyıl civarında inşa edildiği düşünülen Derinkuyu, bölgedeki yüzlerce mağara mesken ve birkaç yeraltı kentinden yalnızca bir tanesi.
Kendi havalandırma bacaları, kuyuları, ahırları, kiliseleri, depoları ve geniş bir yeraltı konutları ağıyla binlerce yıldır yerleşim yeri olan Derinkuyu, işgal durumunda 20 bin kişi için acil durum sığınağı olarak da kullanılıyordu.
Coober Pedy’de olduğu üzere, yerin altında yaşamak, insanları sıcak ve kurak yazlar ile soğuk, karlı kışlar ortasında gidip gelen karasal iklimden koruyordu.
Dışarıda hava sıcaklığı sıfırın altına da düşse, 30 derece de olsa yerin altında her vakit 13 dereceydi.
Bugünlerde bile Kapadokya’daki insan imali mağaralar, pasif soğutma özelliğiyle biliniyor. Pasif soğutma, güç yerine tasarım yolları kullanarak ısının çok fazla değişmemesini sağlayan bir inşaat tekniği.
Günümüzde olağanda buzdolabında saklanması gereken binlerce tonluk patates, limon, lahana ve öbür eserler Kapadokya’nın eski galeri ve geçitlerinde koruma ediliyor.
ETKİLİ BİR ÇÖZÜM
Coober Pedy’ye giden yolun biraz ilerisinde kentin merkezi bulunuyor.
Merkez birinci bakışta sıradan bir taşra yerleşimi üzere görünüyor. Sokaklar pembe tozla kaplı, restoranlar, barlar, süpermarketler ve akaryakıt istasyonları var.
En zirve noktada kasabanın tek ağacı, metalden yapılmış bir heykel duruyor.
Coober Pedy’de ürkütücü bir sessizlik hakim. Binaların ortasında geniş boşluklar var. Ne olup bittiği tam anlaşılmıyor.
Tüm soruların karşılığı yerin altında yatıyor.
Coober Pedy’nin kimi yeraltı bölgelerine olağan binaların içinden giriliyor. Kimi bölgelere de sokaklardaki tünellerden ulaşılıyor.
Getty Images Derinkuyu 1923’te terk edilmiş ve 1960’larda yine keşfedilene kadar büsbütün unutulmuştu Kasabada çatıların çökmesini önlemek için binaların en az 4 metre derinlikte olması gerekiyor.
Yerin üstünde yaşayanlar, çok sıcak ve buz üzere soğuk şartlarla uğraş ederken yerin altında tüm yıl boyunca, günün her saatinde sıcaklık 23 derecede sabit kalıyor.
Ayrıca Coober Pedy, elektriğinin neredeyse tamamını güneş ve rüzgarden elde ediyor.
Öte yandan yeraltı konutların fiyatları da hayli uygun. Yakın vakitte üç odalı bir konut 26 bin dolara satıldı.
Coober Pedy’de yaşayanlar, birebir vakitte böcek ve sinek sorunu olmadığını, ışık ve ses kirliliği yaşanmadığını söylüyor.
Bazılar yeraltı hayatın zelzelelere karşı da daha inançlı olduğuna inanıyor.
Coober Perdy’de yaşayan Wright, “Ben buraya yerleştiğimden beri iki zelzele oldu ve ikisinde de yerimden hiç oynamadım” diyor.
Yeraltı yapıların sarsıntıya karşı güvenliği, büyüklükleri ve derinliklerine bağlı olarak değişiyor.
Peki yeraltı yerleşimler, dünyanın diğer yerlerinde insanların iklim değişikliğinin tesirleriyle başa çıkmasına yardımcı olabilir mi? Neden daha yaygın değiller?
Coober Pedy’de yeraltı mesken imali, birçok sebepten ötürü öbür bölgelere kıyasla daha pratik.
Öncelikle bölgedeki taş çok yumuşak.
1960 ve 70’lerde, kasabanın sakinleri tıpkı opal taşı madenlerini oluşturdukları üzere, patlayıcılar ve kazma ve küreklerle konutlarını genişletti. Kimi yerlerde bu süreç çok fazla güç gerektirmedi.
Ayrıca kumtaşı epeyce sağlam ve hiçbir takviyeye gereksinimi yok, bu nedenle hiçbir ek materyal kullanmadan, istediğiniz halde, yüksek tavanlı odalar yapmanız mümkün.
NEM SORUNU
Cooper Pedy’deki sistem her yerde mümkün değil alışılmış.
Herhangi bir yeraltı yapının inşaatında en büyük zorluklardan biri nem.
Getty Images Kapadokya İnsanların yaşadığı birçok yeraltı yerleşim yeri kurak bölgelerde bulunuyor.
Daha nemli yerlerde yerin altında rastgele bir inşaat yapmak çok daha güç.
Örneğin 19. yüzyılda inşa edilen Londra’nın yeraltı tünellerini nemden korumak için duvarlar kat kat tuğlayla kaplanmıştı. Bu tedbirlere karşın tünellerde hala siyah küf sorunu yaşanıyor.
Aynı sorun, dünyanın birçok yerinde, yüksek ölçüde yağış alan bölgelerdeki bodrum katlarında, sığınaklarda ve otoparklarda görülüyor.
Bu tip yerleşimlerin su kaynaklarına yakınlığı ve havalandırma eksikliği nem problemini artırıyor.
Getty Images Coober Pedy’de yerin altında konutların yanı sıra restoranlar, mağazalar, oteller ve hatta bir Sırp Ortodoks Kilisesi bile var Milattan sonra 2. yüzyılda Romalıların zulmünden kaçan Museviler tarafından inşa edilen İsrail’deki Hazan Mağarları’nda emsal bir sorun var.
Zeytin presleri, mutfaklar, salonlar ve su depolarının bulunduğu mağaranın içinde 66 metre ilerledikten sonra sıcaklık dışarıya kıyasla kıymetli ölçüde düşüyor ve yüzde 40 düzeyindeki nem iki katına çıkıyor.
Bunun nedeni, yerleşim alanının daha fazla yeraltı suyu olan ovalık bir bölgede, gözenekli bir kaya tipine inşa edilmiş olması ve dar koridorlar ile az sayıda giriş nedeniyle hava akışının az olması.
Ancak 50 metre derinlikte, gözenekli kumtaşına heyeti olan Coober Pedy’de şartlar yerin altında bile kurak. Ayrıyeten oksijen ve havalandırma sağlamak için özel bacalar bulunuyor.
Coober Pedy’de yaşayanlar, bilhassa çok sıcak havalarla uğraş edenlere yeraltında yaşamayı tavsiye ediyor.
Belki bu kasabanın tuhaf kum piramitleri önümüzdeki yıllarda öbür yerlerde de ortaya çıkmaya başlar.
