Türkiye’de etraf sıkıntılarının tahlilini zorlaştıran 4 neden

Bu haber birinci olarak 5 Haziran 2021’de yayımlandı.

5 Haziran Dünya Etraf Günü’nde bilim insanları, iklim krizi ve etrafa tesirleri konusunda güçlü ihtarlarda bulunuyor. Dünyada bu tesirlerin en ağır hissedildiği bölgelerden Akdeniz havzasında yer alan Türkiye için de uzun vakittir tehlike çanları çalıyor.

Türkiye’de etraf sıkıntılarının listesi bir oldukça kabarık: Orman tahribatı, su kaynaklarının yitirilmesi, iklim değişikliğinin insan ve tabiat üzerindeki tesiri, denizlerin ve toprağın kirletilmesi, hava kirliliği, fosil yakıtlar, atık ve çöp sıkıntıları…

Son olarak Marmara Denizi ve İstanbul Boğazı’nda ortaya çıkan müsilaj, etrafla ilgili tasaları daha da derinleştirdi. Halbuki uzmanlara nazaran tehlike her vakit bu kadar gözle görünür olmayabiliyor.

Sorunlar alt alta yazıldığında karamsar bir tablo ortaya çıksa da, bilim insanları tahlilin “imkansız” olmadığında hemfikir. Lakin kronik hale gelen kimi problemler, etraf konusunda tahlillere ulaşmayı daha da geciktiriyor.

1. ‘Geri dönülmez noktaya gelene kadar adım atılmıyor’

Bilim insanlarının ve etraf uzmanlarının bir şikayeti, etraf problemlerinde ‘geri dönülmez noktaya gelinmeden önce’ adım atılmıyor olması.

İklim değişikliği ve çevresel problemler, uzun vakte yayılabiliyor. Münasebetiyle önemli değişimler her vakit çıplak gözle görünür olmuyor. Bir sorunun açıkça görülür hale gelmesini beklemek, bazen tahlil için geç kalınması manasına geliyor.

BBC Türkçe‘ye konuşan Boğaziçi Üniversitesi Etraf Bilimleri Enstitüsü Öğretim Üyesi Dr. İrem Daloğlu Çetinkaya, İstanbul Boğazı’nı kaplayan ‘deniz salyası’, ya da müsilaj problemini örnek gösteriyor:

“Kırılma noktasını aştıktan sonra sorunları çözmeye karar veriyoruz. En başından, sorunu gördüğümüz noktada değil de sistem çöktükten sonra harekete geçiyoruz.

“Müsilaj bunun örneği. Sistem çökmüş, kırmızı alarm veriyor fakat evvelki ihtarların hiçbirini dikkate almadığımız için bu noktada panik biçimde ‘Bunu nasıl çözebiliriz’ diye bakıyoruz. Bu yüzden etraf problemleri ‘çözülemez’ damgası yiyor.”

Prof. Dr. Murat Türkeş de İstanbul Boğazı’nda geri dönüşü olmayan bir etraf sorunu yaşandığına ait 30 yılı aşkın müddettir ihtarlar yapıldığını söyleyerek bu durumu doğruluyor.

Boğaziçi Üniversitesi İklim Değişikliği Merkezi İdare Konseyi Üyesi Prof. Dr. Murat Türkeş, “30 yıldır sabah akşam konuştuk, lakin İstanbul bu hale geldi. Yaşanacaklar 30 sene evvel çok netti. Marmara Denizi’nin öldüğünü, bu türlü devam ederse geri dönüşünün olanaksız olduğunu hocalarımız çok net yazdılar” diyor.

Sorunlar gözle görünür hale gelmeden adım atılmaması, etraf sıkıntılarının tahlilini erteleyen esas nedenlerden.

2. Maddelerdeki istisnalar ve ‘özel izinler’

Türkiye’de etraf meselelerinin ‘çözümsüz’ görünmesinde, maddelerin uygulanma biçimi de devreye giriyor. Çünkü hangi kanunların hazırlanması gerektiğini sorduğumuz uzmanlardan, “Önce mevcut yasalar hakkıyla uygulanmalı” cevabını alıyoruz.

Ormanların korunmasını ve madencilik faaliyetlerini düzenleyen maddelerin kıssası, en dikkat cazibeli örnekler ortasında.

Türkiye’de 2001’den bu yana maden faaliyetlerini düzenleyen kanunlar 21 defa değişikliğe uğramış. 21 değişikliğin 5’i, maden müsaadelerini düzenleyen 7. hususa ait.

Uzmanlara nazaran her değişiklikte daha fazla tabiat varlığı, orman ekosistemi, su varlıkları ve kültür mirası madencilik faaliyetlerine açık hale gelmiş.

Prof. Dr. Murat Türkeş, Türkiye’de bugün doğayı, ormanları ve kültürel varlıkları, madencilik aktifliklerine karşı koruyan tek bir müdafaa statüsünün kalmadığını söylüyor:

“Madenler, güç, abartılmış otoyollar, köprüler, ilişki kavşakları, aklınıza ne gelirse… Kelam konusu bunlar olduğu vakit Türkiye’nin hiçbir zenginliğinin değeri kalmıyor. Bütün bu zenginlik bir rant alanı olarak düşünülüyor.

“Aslında yasalar genel olarak mevcut. Ancak onların üzerinde yapılan değişikliklerin, özel müsaadelerin, tabiata, ormanlara, tarım alanlarına, su havzalarının aleyhine yapılan tüm değişikliklerin ortadan kaldırılması gerek.”

Yasa ve düzenlemelerde açılan gediklerin yarattığı problemlere verilen bir öteki örnek, Çevresel Tesir Değerlendirmesi (ÇED) raporları.

ÇED raporu sisteminin uygulanma hedefi, projelerin etrafa tesirlerinin ölçülmesi. Lakin bu gayesini çoktan yitirdiği istikametinde etraf uzmanlarının ağır tenkitleri var. Birçok etraf davasında da ÇED raporlarının bilimsel olarak hazırlanmadığı, raporların göstermelik olduğu savunuluyor.

Örneğin 2019’da Kazdağları yakınlarında Alamos Gold’un yaptığı altın madenciliği için ağaç bölümleriyle ilgili ÇED raporunda, ağaç sayılarının hesaplanmasının yanılgılı olduğu istikametinde çok sayıda rapor yazıldı.

Türkiye Ormancılar Derneği, ÇED raporunda kesilecek ağaç sayısının 45 bin 650 olarak belirtildiğini lakin resmi kayıtlara dayanarak yapılan inceleme sonucunda kesilen ağaç sayısının 348 bin adet olduğunu açıkladı. Yani ÇED raporundaki sayının yaklaşık 7 katı.

Yasaların devre dışı kalmasının son örneği, 2020 yılının başında kapatılması gereken 13 kömür termik santralinin faaliyetlerini sürdürdüğünün açığa çıkması oldu.

İklim Değişikliği Siyaset ve Araştırma Derneği’nin (İDPAD) yayınladığı “Özelleştirilmiş Termik Santraller ve Etraf Mevzuatına Ahenk Süreçleri” raporuna nazaran, etraf mevzuatının gerektirdiği yatırımları tam olarak yapmayan, baca gazı ve yırtıcı atık depolama problemlerini çözmeyen bu santrallere süreksiz faaliyet evrakı düzenlendi ve faaliyet göstermelerine müsaade verildi.

3. ‘Tüketici, gücünün farkında değil’

Uzmanlara nazaran etraf sıkıntılarında tüketicilerin aşikâr hususlarda hal alamaması ve bütüncül bir yaklaşımın benimsenmemesi de sıkıntıların ‘çözümsüz’ kalmasında tesirli oluyor.

Türkiye’nin su kaynaklarındaki meselelere yönelik yaklaşım, bunun değerli bir örneği.

Coğrafi yapısı ve pozisyonu prestijiyle Türkiye’nin su sorunu yaşamadığına yönelik algı, bilim beşerlerine nazaran gerçeği yansıtmıyor.

Kişi başına düşen yıllık su ölçüsü 8 bin metreküpten fazla olan ülkeler su zengini, 2 bin metreküpten az olan ülkeler su kıtlığı yaşayan ülkeler ve bin metreküpten az olan ülkeler ise su fakirliği çeken ülkeler ortasında yer alıyor. Devlet Su İşleri’nin (DSİ) datalarına nazaran Türkiye’de yıllık kişi başına düşen su ölçüsü yaklaşık 1519 metreküp. Bu ölçüyle Türkiye, su kıtlığı çeken ülkeler kategorisinde yer alıyor.

Dr. İrem Daloğlu Çetinkaya, öğrencilerinin kendisine “Türkiye nasıl su yoksulu olabilir?” diye sorduğunu anlatıyor:

“İnsanlar, ‘Ben musluğu açtığımda su geliyor’ diye düşünüyorlar. Zira suyun nereden geldiğini de bilmiyorlar. İstanbul’da su etraf havzalardan taşınıyor.”

Türkiye’de hem su ölçüsünde, hem de su kalitesinde sorun yaşandığını belirten Çetinkaya’ya nazaran, “Türkiye’de su neden yetersiz kalabilir?” sorusu lakin bütüncül bir yaklaşım benimsendiğinde anlaşılabilir:

“Dolaylı olarak kullandığımız su, direkt kullandığımızdan daha fazla. Bu kısmı görmediğimiz için gözardı ediyoruz. Tüketici olarak gücümüzün de farkına varamıyoruz. ‘Akan suyu dişimizi fırçalarken kapatalım’dan öte bir gücümüz var.”

Tüketicilerin, “su ayak izlerini” de bilmeleri gerektiğinin altı çiziliyor.

Su ayak izi, bireylerin direkt kullandığı suyun ötesinde, satın alınan giysiden tüketilen besine kadar tüketicilerin aldığı eserlerde kullanılan toplam su ölçüsünü söz ediyor.

Dr. İrem Daloğlu Çetinkaya, bilim dünyasıyla toplum ortasındaki kopukluğun da bilinçlenme probleminde rol oynadığı görüşünde:

“Karmaşık ve dinamik sistemleri anlamak kolay değil. Lakin bu, güçsüz olduğumuz manasına gelmiyor. Müsilaj için beşerler nasıl ayaklandılar? Artık seslerini çıkarıyorlar zira şu anda görme fırsatına ulaştılar. Bilimle toplum ortasındaki bağlantıda de bir kopukluk var.”

Prof. Dr. Murat Türkeş, her şeye karşın etraf bahislerinde ortaya çıkan toplumsal hassaslığın olumlu olduğunu belirtiyor:

“Türkiye’nin birçok yerinde, özelllikle tarım, su havzaları ve bunlara ziyan veren termik santral ve madenciliğe karşı mahallî halkta ve Türkiye ölçeğinde işbirliği ve dayanışma içinde bir karşı çıkış kelam konusu. Bunlar şu anda bir baskı ögesi da oluşturuyor.

“Türkiye’de hukuk çabaları etraf davalarında zorlaştı, lakin tekrar de termik santraller ve madenlere karşı olumlu sonuçlar alınabiliyor.”

4. Etraf eğitiminde eksiklikler

Türkiye’de etraf eğitimi, ilkokul, ortaokul ve lise seviyelerinde veriliyor. Lakin ders içeriklerinde neden-sonuç alakalarının kurulmasında ve insan-doğa bağlantılarının kavranmasında eksikler bırakıldığı tarafında tenkitler sıklıkla lisana getiriliyor.

Çevre şuurunun eğitim sisteminin birinci basamaklarından itibaren alınması gerektiğini söz eden Boğaziçi Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. İrem Daloğlu Çetinkaya, olguların bir bütün halinde görülmesi durumunda öğrencilerin daha farklı reaksiyonlar verebileceğini kaydediyor:

“Bazı kavramlar ve kıymetler ne yazık ki ileri yaşlarda çok daha sıkıntı yerleşiyor. Okul öncesi eğitimden başlayarak tabiat ve insan ortasındaki münasebet ve istikrar görülmeli ve mümkünse deneyimlenmeli. İlkokul, ortaokul, lise seviyesinde öğrenciler bu olguları tartışıyolar, ancak bütüncül halde görmedikleri için sebep sonuç alakalarını bilmiyorlar.”

Üniversitelerde etraf konusundaki derslerin zarurî tutulabileceğini belirten Çetinkaya, diğer ülkelerde bu derslerin öğrencilere kural koşulduğunu da hatırlatıyor.

İtalya, geçtiğimiz yıl okullarda iklim değişikliği ve sürdürülebilir kalkınma dersini mecburî hale getiren birinci ülke olmuştu.