BBCAlim’in annesi ekranda belirir belirmez “Canım oğlum, ölmeden seni göremeyeceğim diye korkuyordum” diyor.
Alim -gerçek ismi değil- görüşmenin kendisini allak bullak ettiğini söylüyor.
Bir görüntü temasıyla yapılan bu görüşme, Alim’in ülkesinden 6 yıl evvel kaçıp İngiltere’de iltica müracaatında bulunduğundan bu yana annesiyle birinci gerçek dürüst görüşmesi.
Fakat heyecanına burukluk da karışıyor zira görüşme diğerinin nezaretinde yapılıyor. Çin’in kuzeybatısında yaşayan birçok Müslüman Uygur azınlığın tüm mensupları üzere Alim’in annesi de nezaret ve kontrol altında yaşıyor. Birbirlerini hiç direkt arayamamışlar.
Daha evvel, aracılık yapan bir kişi bir telefonla Alim’i, öbür bir telefonla annesini imajlı olarak arıyor sonra telefonları yüz yüze tutarak konuşmalarını sağlıyormuş. Lakin bu yolla birbirlerinin fakat gölgesini görebiliyor ve boğuk bir ses duyuyorlar, görüşme boyunca çoğunlukla karşılıklı ağlıyorlarmış.
Alim annesiyle, bir bedeli olacağını bilerek görüştüğünü söylüyor zira görüşmeyi ayarlayan kişi Çinli bir polis memuru.
Getty Images Çin’deki Uygurlar sıkı kontrol altında yaşıyor ve bir milyonu aşkın Uygur’un toplama kamplarında tutulduğu sav ediliyor (Fotoğraf 2019 yılından) Görüşmeyi sağlayan polis daha sonra bu kere kendisi arayarak Alim’den, İngiltere’deki Uygur insan hakları kümelerinin toplantılarına katılmasını, bilgi toplamasını ve bunları iletmesini istiyor.
Ajan olarak faaliyet göstermesini talep eden telefon görüşmelerinin kayıtlarını BBC ile paylaşan Alim “Ne vakit Londra’da Çin’i protesto etmeye yönelik bir şov olsa, arayıp kimlerin katıldığını soruyorlar” diyor.
Alim’e, birçok İngiltere vatandaşı olan Çin’le ilgili insan hakları kümelerinin önderleriyle arkadaşlık etmesi, onları yemeğe götürmesi, hesabı ödemesi için para da teklif edilmiş.
Polis, bunu kuşku çekmeden yapabilmesi için bir paravan şirket kurmayı da teklif ediyor. Alim’e bu gayeyle daha evvel bir çok kişi ismine çok sayıda paravan şirket oluşturulduğu da söyleniyor.
Alttan alta hissettirilen, reddederse ailesinin ziyan göreceği tehdidi Alim’i içinden çıkılmaz bir açmazda bırakıyor.
BBCHükümetlerin ülke dışındaki muhalif faaliyetleri denetim ve nezaret altında tutmak için kullandığı taktiklere sınır ötesi baskı deniyor.
Araştırmalar, insanların aileleriyle manzaralı görüştürülmesinin, ülke dışındakilere boyun eğdirmenin yaygın bir sistemi olarak Çin polisi tarafından kullanıldığına işaret ediyor.
İngiltere’deki Sheffield Üniversitesi’nden Dr David Tobin, meslektaşı Nyrola Elima ile birlikte bu bahisteki en kapsamlı çalışmalardan birini yürüttü.
İki uzman çeşitli ülkelerdeki 200’den fazla Uygur mülteci ile görüşmeler yaptı. Dr Tobin, Çin dışında yaşayan bütün Uygurların hudut ötesi baskıya maruz kaldıklarını söylüyor.
“En temel taktik, farklı kalınan ailelerle temas” diyor. Telefonla aramanın mümkün olduğu durumlarda bile Çin’deki ailelerin telefonu açmadığını anlatıyor. Ayrıyeten telefonların hep dinlendiği ve direkt temas kurmanın aileyi tehlikeye atacağı inancının hakim olduğunu söylüyor.
BBC Dr Tobin yurt dışında yaşayan bütün Uygurlara hudut ötesi baskı uygulandığını söylüyor Yurt dışındaki kişinin ailesiyle ilgisini kesmek Çin polisine, denetimli görüşme teklifi ve kabul etmezse ailesi için olumsuz sonuçları olacağı tehdidiyle birlikte devreye girme ve boyun eğdirme fırsatı sağlıyor.
Dr Tobin Birleşik Krallık sonları içinde yaşayan 400 civarında Uygur’dan 48’i ile görüştü. Bunların üçte ikisi, Çin polisinin kendileriyle direkt temas kurduğunu, casusluğa zorladığını, insan hakları konusunda faaliyet göstermemesi ve medyaya mülakat vermemesi için baskı yaptığını anlattı.
Birleşik Krallık’ta yaşayanlardan daha güç durumda olan mülteci kümeleri da var.
50 bin kişilik bir Uygur diyasporasının bulunduğu -Çin dışında en büyük Uygur nüfusu- ve klâsik olarak Uygurlar açısından inançlı bölge sayılan Türkiye‘den araştırma için konuşulan 148 kişinin yüzde 80’i Çin yetkililerinin emsal tehditlerine maruz kaldıklarını anlattılar.
BBC2013 yılında Çin’den kaçan Abdurehim Paraç, 2014’te İstanbul’a geldi.
“Türkiye, daha evvel bildiğimiz her yerden farklıydı. İstediğimiz her yere gidebiliyorduk. Polis bizi taciz etmiyordu. Bu türlü bir hayatın mümkün olabileceğini hayal bile edemezdim” diyor.
Fakat son bir kaç yıldır Türkiye’deki Uygurlar için de durum değişti.
Çin polisinin insanlara, birbirlerini izleyip ajanlık baskısı yapmasının, buradaki mülteci toplumu içerisindeki dayanışma ve birlik hissini bozduğu anlatılıyor.
BBC Abdurehim Paraç, Türkiye’nin Uygurlar için inançlı bir yer olduğunu lakin Çin polisinin taktiklerinin burada yaşayan diyasporanın birlik ve dayanışmasına ziyan verdiğini söylüyor Facebook’ta paylaşılan bir görüntüde, memleketlileri tarafından yakalanıp dövüldüğü anlaşılan genç bir Uygur erkeğin, Çin rejimi için casusluk yaptığını itiraf ettiği görülüyor.
Videonun nasıl bir bağlamda çekildiği pek açık değil ancak İstanbul’daki Uygur diyasporası tarafından paylaşılıyor ve itiraflarda bulunan kişi toplumsal medyada yaygın bir biçimde lanetleniyor.
Abdurehim Paraç bu çeşit paylaşımların çoğalmasının bir tesiri olduğunu anlatıyor:
“Gençler, Uygurlarla ilgili protestolar ve toplantılara katılmaya çekiniyor. Ortaya casusların karışmış olabileceğinden korkuyorlar. Çin’in taktiği işe yarıyor” diyor.
Dr Tobin Türkiye’de yetkililerin bu durumun farkında olduğunu lakin reaksiyon vermekte geciktiğini düşünüyor; “Bir ülke yatırımlar konusunda Çin’e ne kadar bağımlıysa, onunla iş birliği yapması yahut kimi şeylere göz yumması ihtimali de o kadar artıyor” diyor.
Türkiye’nin son yıllarda Çin ile yakınlaştığı izlenimi var ve Uygur toplumunu muhafaza konusundaki taahhütleri de bu bağlamda sorgulanıyor.
Türkiye hükümeti bu husustaki sorularımıza karşılık vermedi.
BBCFakat Çin yalnızca ekonomik alakalarda elinin güçlü olduğu ülkelerdeki diyasporayı amaç almıyor.
ABD’de yaşayan ve Washington DC’deki Uygur İnsan Hakları Projesi gönüllüsü Julie Millsap, Çin yetkililerinin, eşinin ailesi üzerinden kendisine de baskı yapmayı denediğini anlatıyor.
BBC ABD doğumlu insan hakları gönüllüsü Julie Millsap, eşinin Çin’deki ailesinin, kendisinin Uygurlarla ilgili çalışmaları nedeniyle taciz edildiğini söylüyor Millsap’un eşi Han Çinli, yani ülkedeki en büyük etnik topluma mensup ve Çin’de tanışan çift, 2020 yılında ABD’nin başşehrine göç etmiş.
Julie Millsap burada Uygurlarla ilgili kampanyalara katılınca Çin polisi, “dost olmak istediklerini” söyleyerek, eşinin Çin’deki ailesinin kapılarını çalmaya başlamış.
Millsap ve eşi, eşinin kız kardeşinin telefonundan, o yazmış üzere, Julie’nin çocuklarının “öksüz ve yetim” kalabileceği üzere tehditkar bildiriler almaya başlamış. Julie iletilerin görümcesinin biçimi olmadığını, polis tarafından yazdırıldığını düşünüyor.
Bir gün Washington’daki kocasıyla Çin’deki kız kardeşi ortasındaki bir görüntü görüşmesi sırasında “tesadüfen” polis, görümceyi ziyarete gelmiş. Julie de böylelikle polisleri kayda almak ve onlarla direkt konuşmak imkanı bulmuş.
“Kekeliyordu ve niyetinin makus olmadığını söyledi” diyor.
Çinli polis Julie’ye, ABD ile Çin ortasındaki bağların “hassasiyetinden dolayı” polisin ABD’de akrabası olan bölgedeki bütün aileleri ziyaret ettiğini söyledi.
BBCJulie, beyaz bir Amerikalı ile etnik Han bir Çin vatandaşının ailelerinin bir Uygur’unkinden çok daha inançta olduğunu biliyor. “Ama yeniden de polis tacizinden, tehditlerden ve berbat bir gündelik gerçeklikten kelam ediyoruz” diyor.
Çin yetkililerinin kendisi üzere yabancı asıllı bireyleri bile çekinmeden amaç alabiliyor olmasını dert verici buluyor.
BBCABD idaresi problemle ilgili olarak resmi yollardan tahlil aramaya başlıyor.
Mart ayında Amerikalı senatörler Hudut Ötesi Baskı Siyasetleri Yasa Tasarısını gündemine aldı. Bu maddede hudut ötesindeki şahısların ailelerinin tehdit edilmesini de kapsayan “dolaylı yoldan baskı” yolu de dahil bir dizi baskıcı prosedür sıralanıyor.
Tasarı onaylandığı takdirde, bu tıp tehditlerin bildirilebileceği özel bir telefon yardım çizgisi da oluşturulacak ve Kongre yeniden maddede sıralanan hataları işleyenlere karşı mümkün olan hallerde yaptırım getirebilecek.
Norveç’te yaşayan insan hakları gönüllüsü Abdulweli Ayup, ABD Kongresi’nden çıkacak yasanın gerçek istikamette bir adım olacağını lakin Batı hükümetlerinin daha ileri adımlar atması gerektiğini söylüyor.
Ayup, her bir taciz bildirildiğinde, direkt Çin hükümetine soru sorulması ve ismi geçen aileler için güvenlik talebinde bulunulması gerektiğini düşünüyor.
Ayup Batılı hükümetlere hitaben “Bizler sizin vatandaşlarınız, komşularınız ve vergi mükellefleriniziz. Hükümetlerimiz birtakım sorumlulukları üstlenmeli” diyor.
Dr Tobin ise bu bahiste hal alınırken yaşanabilecek sıkıntılar olduğuna dikkat çekiyor:
“Örneğin ‘Ailenizle görüşmek ister misiniz?’ diye sormak bir hata değil. Biz bunun bir tehdit olduğunu, toplum içinde güvensizlik ve bölünme yarattığını, zihin sıhhati problemlerine ve travmaya yol açtığını biliyoruz. Ancak yeniden de bu soruyu sormak Britanya topraklarında kabahat değil” diyor.
İngiltere İçişleri Bakanlığı ülke dışındaki muhalifleri korkutma teşebbüslerinin “kabul edilemeyeceğini”, kolluk güçlerine bildirilmesi gerektiğini söylüyor ve hudut ötesi baskı konusunda bir araştırmanın tamamlanmak üzere olduğunu bildiriyor.
Londra’daki Çin Büyükelçiliği de sorularımız üzerine yazılı bir açıklama yaptı ve hudut ötesi baskı savlarının “tamamiyle temelsiz” olduğunu bildirdi. Çin hükümetinin “Uygurları ve hudut ötesindeki akrabalarıyla irtibatlarını yasalar çerçevesinde koruduğunu” kaydetti.
Başta ismi geçen, İngiltere’de yaşayan Uygurlardan Alim, yaşadıklarını polise bildirmemiş ancak Londra’da yaşayan bir Uygur hakları kümesine kendisine nasıl ajanlık baskısı yapıldığını itiraf etmiş.
Grubun önderlerinden biri BBC’ye bu çeşit anlatılara çok sık rastlandığını ancak kendilerine ulaşan bilgilere nazaran, Çin polisinin iş birliği taleplerinin çabucak tamamının reddedildiğini söyledi.
Alim, kararını vermeden evvel kuvvetli bir iç hesaplaşma yaşamış.
“Ailem uğruna diğerlerine ihanet etmenin, ulusumu satmak manasına geleceğini anladım. Bunu yapamayacaktım” diyor.
“Bunun bir bedeli olacaksa, onu da ödeyeceğim” diyerek Çin polisinin tekliflerini reddetmiş.
