Rusya’nın “Karadeniz’de seyrüsefer açısından verilen güvenlik garantilerinin geçersiz” olduğunu açıklaması istenmeyen her ihtimale kapıyı açıyor.
Emekli diplomat Tugay Uluçevik Cumhuriyet’in sorularını yanıtladı:
İsveç’in NATO üyeliğine ait başından beri sert formda karşı çıkan Erdoğan’ın, Vilnius Doruğu öncesinde beklenmedik bir halde tavrını değiştirmesini nasıl değerlendiriyorsunuz?
Türkiye 2023 seçimleri için 2021 yaz aylarından itibaren “seçim sath-ı mailine” girdi. Ülkeyi seçim atmosferi kaplamaya başladı. Türkiye’nin, 2009’dan itibaren dış ilgilerinde içine düştüğü yalnızlıktan kurtulmayı amaçlayan atılımları de yanılmıyorsam birebir devirde başladı. Rusya’nın 24 Şubat 2022’de Ukrayna’ya saldırısı ve savaşın başlaması; Finlandiya’nın ve İsveç’in NATO üyeliği için başvurmaları yeniden bu türlü bir periyoda tesadüf etti.
Seçim periyoduna girmiş olan ülkelerde ve bilhassa Türkiye’de iç ve dış siyasette siyasi aktörlerin telaffuzlarının ve hareketlerinin seçim atmosferinin tesirinde kalmadığını söylemek mümkün değildir; söylesek bile inandırıcı olmaz.
‘ESİP GÜRLEME TERCİH EDİLDİ’
Finlandiya’nın NATO üyeliği nispeten suhuletle halledildi. İsveç’in ülkesinde kutsal kıymetlerimize karşı yapılan menfur aksiyonlarda, PKK ögelerinin Türkiye tersi aksiyonları üzere olaylarda kendilerine nazaran kimi münasebetlerle müsamahakar davranmalarına karşı haklı reaksiyonlarımızı, seçim atmosferinin de tesiriyle, diplomatik formüllerden fazla, kamuoyu önünde, tabir caizse, “eserek, gürleyerek” lisana getirmeyi tercih ettik.
Bu çerçevede, Türkiye’nin Finlandiya ve İsveç’in NATO üyelik müracaatlarını onaylayabilmesi için gereken koşulları ihtiva eden ve Türkiye, Finlandiya ve İsveç ortasında NATO çerçevesinde imza edilen Üçlü Mutabakat Muhtırası’nın kararlarına nazaran somut adımlar atılması gerektiğini her vesileyle vurgulamaya başladık.
Bu cümleden olmak üzere, terörle gayret konusunda Türkiye ile işbirliğinin artırılması; başta PKK olmak üzere terörle ilişkilendirilen İsveç’teki Türkiye kökenli örgütlerin her türlü faaliyetinin engellenmesi; Türkiye’nin “terör suçlusu” olarak isimlerini verdiği şahısların Türkiye’ye iade edilmeleri”, Türkiye’ye uygulanan silah ambargosunun da kaldırılması üzere koşulları zikrettik.
BEŞ HAFTA KALA SON UYARI
Cumhurbaşkanı Erdoğan Türkiye’nin görüşünü “NATO üyeliği çeşitli sorumlulukları da beraberinde getiriyor. İsveç ve Finlandiya NATO’ya üye olacaklarsa, ittifakın 70 yıllık mensubu Türkiye’nin güvenlik kaygılarını dikkate almak zorundalar. Bunun aksi düşünülemez” formunda açıkladı. En son olarak devrin Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu 1 Haziran’da Twitter hesabından İsveçli mevkidaşına “Üçlü Muhtıradan doğan taahhütlerinizi yerine getirin ve terörle uğraşta somut adımlar atın. Gerisi takip edecek” bildirisini verdi. Böylelikle İsveç’in NATO üyeliği için en son kararın alınacağı son durak olarak belirlenen NATO Vilnius Zirvesi’ne beş hafta kala İsveç’e son bir ihtar yapıldı.
Türkiye bilhassa İsveç’in NATO üyeliği hakkında en son kararını geciktirirken elbette ki Rusya ile olan dostça ilgilerini de düşünmekteydi. Kaldı ki, Rusya ile köprüleri atmış, bağlantı kanallarını kapatmış olan Batı, kendilerinin ve dünyanın birçok bölgesinin çıkarına da olan hususlarda Türkiye’nin Rusya ile bağlantı halinde kalmasında yarar görmüştür diye düşünmek sanırım yanlış olmaz. Cumhurbaşkanı Erdoğan ile Putin ortasında kurulmuş olan dostluk ve bu suretle Türkiye – Rusya ortasında işleyen âlâ komşuluk ilgileri sayesinde Sayın Erdoğan’ın görünür teşebbüsleriyle “Tahıl Koridoru” muahedesi uygulanmakta ve sistem İstanbul’daki Uyum Merkezi tarafından muntazam bir formda işletilmekteydi. Bu muahede ve sistem hem milletlerarası topluluk için yararlı olmaktaydı, hem de Türkiye’ye prestij sağlamaktaydı. Bu da elbette ki Cumhurbaşkanlığı’na yine aday olan bir siyasetçi için de tercih edilen bir durumdu.
‘DIŞA BAĞLIMLI ÜLKELERİN GİRDAPTAN KURTULMASI ZOR’
Böylece, Sayın Erdoğan 28 Mayıs’ta tekrar Cumhurbaşkanı seçildiği için, görüşüme nazaran, Vilnius NATO Zirvesi’nin arifesinde seçimle ilgili hesap ve mülahazalardan büyük ölçüde kurtulmuş olarak Türkiye’nin gerçeklerine ve diplomasinin gereklerine nazaran karar verme imkanını elde etmiştir.
Kaldı ki, dış siyasetimizi çevreleyen koşullar Türkiye’yi esasen bir müddettir hem Batı ile hem bölgesel planda ilgilerindeki arızaları onarma eforuna sevk etmiş bulunuyordu. Bununla birlikte, Türkiye’nin esasen problemli vaziyetteki ekonomik ve mali durumuna bir de 6 Şubat sarsıntı felaketinin yüksek faturası eklendi. Türkiye’nin dış kaynak gereksinimi arttı.
Böylece Sayın Cumhurbaşkanı Erdoğan Vilnius’a hareketinden evvel Türkiye’nin durumunu bilinen çerçevede açıkladı. Hatırlatmam gerekirse, Erdoğan şöyle demiştir:
“50 yılı aşkın vakittir Avrupa Birliği kapısında bekletilen bir Türkiye var. Ve şu anda NATO üyesi ülkelerin çabucak hemen tamamı AB üyesidir. Türkiye’yi Avrupa Birliği kapısında 50 yılı aşkın vakittir bekleten bu ülkelere buradan sesleniyorum. Lakin birebir vakitte da sesleneceğim. Evvel gelin Türkiye’nin Avrupa Birliği’nde önünü açın ondan sonra biz de Vilnius’ta Finlandiya ile ilgili nasıl onun önünü açtıysak, İsveç’in de önünü açalım.”
Vilnius NATO Zirvesi’nden evvel Erdoğan ile Biden ve Fidan ile Blinken ortasında birden fazla temas ve görüşme yapıldığına dair haberleri okumuş bulunuyoruz. Büyük güçlerin de katıldığı milletlerarası forumlarda cereyan eden çok taraflı diplomasiyi bir girdaba benzetirim. İktisatta, ticarette, teknolojide, güçte, savunma endüstrinde, tarımda dışa bağımlı olan; cari süreçler açığı devamlı büyüme eğilimi gösteren, dış sermayeye büyük ve acil gereksinim duyan ülkelerin bu girdaptan kendileri kurtarmaları birçok vakit mümkün olamamaktadır.
- İsveç’in üyeliğini TBMM’nin Ekim ayından sonraya bırakması bu ülkeden hala bir beklenti olduğunu mu gösterir, iktidar medyasının “deneme süresi” diye yorumlaması gerçekçi mi?
Vilnius’ta Türkiye İsveç’in NATO üyeliğine ait onay sürecinin Türkiye bakımından tamamlanması gayesiyle mevzuyu TBMM’ne sevketme taahhüdünü verdi. 10 Temmuz’da Vilnius’ta Türkiye, İsveç ve NATO Genel Sekreter’i ortasında yapılan toplantıdan sonra yapılan 7 unsurluk açıklamanın 7. Unsurunda şöyle denildi:
“Bu temelde ve Avrupa-Atlantik bölgesinin caydırıcılık ve savunma zorunlulukları göz önünde bulundurularak Türkiye, İsveç’in İştirak Protokolünü TBMM’ne iletecek ve onaylanması için Meclis ile yakın işbirliği içinde çalışacaktır.”
Bu açıklamada “sevk” aksiyonunun ne vakit yapılacağına dair bir kayıt yoktur. Türkiye TBMM’nin yeni yasama yılına başlamasıyla mevzuyu TBMM’ne göndereceğini açıklamıştır. Ekim ayına kadar geçecek vakit zarfında da Hükumetimiz elbette İsveç’in tavrını yakın takibe alacaktır. Mevzu TBMM’nin gündemine girdikten sonra TBMM’nin iradesi belirleyici olacaktır. Türkiye Vilnius’ta “onay için Meclis ile yakın işbirliği yapmayı” vadetmiştir. Türkiye’nin haklı beklentisi İsveç’in Üçlü Mutabakat Muhtırası çerçevesindeki ve son olarak Vilnius’ta üzerinde mutabık kalınan noktalardaki yükümlülüklerini yerine getirmesidir.
‘GEREKİRSE REDDETMELİ’
Türkiye’nin bu evreden sonra İsveç konusunda alması gereken tavır sizce ne olmalıdır?
Vilnius’ta ne yapmaya kelam verdiyse onu yapmalı. İsveç taahhütlerini yerine somut olarak getirmemişse, bu durumu TBMM somut datalarla kanıtlamalı ve diğer hiçbir niyet ve tasaya yer vermeden TBMM onaylamayı reddetmelidir.
Bir çok açıdan, İsveç’e ve gibisi tavırdaki devletlere hal koymakta haklı olduğumuzu ve prensip tavrı olarak tavrımızda direnmemiz gerektiğini düşünüyorum.
Daha evvel 14 Temmuz 2022’de gazetenizde yayınlanan “Üçlü Muhtıra’nın İçerdikleri” başlıklı yazımda da lisana getirdiğim üzere, kelam konusu muhtıranın içerik itibariyle adeta rastgele bir NATO üyesinin başkasına karşı uyması gereken “davranış kodlarını” ihtiva ettiği görüşündeyim. “Üçlü Muhtıra’nın” muhtevasıyla İsveç’e yüklenen vecibeler hala NATO üyesi olan Devletler için de temel itibariyle geçerli olmalıdır. “Üçlü Muhtıra’da” yer alan kararları Türkiye PKK, YPG/PYD, FETÖ üzere terör örgütlerine dayanak veren devletlere karşı da hukuken olmasa bile siyaseten dermeyan etmelidir.
‘TÜRKİYE OYALAMA MANZARASINDAN KAÇINMALI’
Öte yandan, Türkiye onay konusunun 31 Mart 2024 için takvime bağlanmış olan mahallî seçimler sonrasına kalmasını sağlamak gayesiyle işleri oyalıyormuş izlenimini yaratacak rastgele bir telaffuz ve aksiyondan kaçınmalıdır. Ülkemizin prestiji, prensipli tavrı, aziz menfaatleri ziyan görmemelidir.
‘İTİBAR UYGULAMASI SONA ERDİ’
- İsveç’in NATO üyeliğine onay verilmesi Türkiye’nin Rusya ile olan ilgilerini gündeme getirdi. Tahıl muahedesinin askıya alınmasının onayla bir teması düşünülmeli mi?
Elbette düşünülmelidir. Vilnius Zirvesi’nden sonra yaptığım ve yayınlanmış olan bir değerlendirmede Rusya’nın çabucak direkt Türkiye’nin ismini vererek bir reaksiyon göstermesini beklemediğimi, lakin çok geçmeden ilgili bir bahiste alacağı kararla yansısını hissettireceğini söz etmiştim. Gerçekten Rusya 17 Temmuz’da “Tahıl Koridoru Anlaşması’ndan çekildiğini” açıkladı. “Karadeniz’de seyrüsefer açısından verilen güvenlik garantilerinin geçersiz olacağını” bildirdi. Milletlerarası kamuoyunun gerçekleşmesinde ve uygulanmasında Türkiye’yi, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ı başrolde gördüğü bir muahedeyi Rusya sona erdirmekle her şeyden evvel Türkiye’ye prestij sağlayan bir uygulamayı sona erdirmiş bulunmaktadır. İsveç’in NATO’ya girmesiyle birlikte Baltık Denizi çok büyük ölçüde NATO ülkeleriyle çevrilmiş olacaktır. Rusya’nın Avrupa’daki tek toprağı ve Baltık denizi üstündeki kışın donmayan tek limanı olan Kaliningrad (exclav) da yeniden büsbütün NATO ülkeleriyle çevrili hale gelecektir.
- Anlaşmanın yenilenmesi mümkünlüğü görüyor musunuz?
Bu evrede bir ihtimal dahi görünmüyor. Lakin diplomaside her türlü ihtimale kapılar her vakit açıktır. Zira memleketler arası diplomasiyi etkileyen, yönlendiren çok çeşitli faktörler vardır. Bir devletin uyguladığı dış siyasette bütün ipler yalnızca o devletin elinde olamaz. Örneğin Türkiye’de çoğumuzun canını yakmış olan büyük sarsıntı felaketinin devletimizin dış siyaset önceliklerini değiştirmiş, Türkiye’nin dış siyaset istikrarlarını bir gecede bozmuş olması çok mümkündür.
- Türkiye ile Ukrayna, Rusya olmadan bir tahıl muahedesi yapabilirler mi, Rusya bunu pürüzler mi?
Yapmaları mümkün değildir. Esasen Rusya “Tahıl Koridoru Anlaşması’nın” sona erdiğini açıklarken “Karadeniz’de seyrüsefer açısından verilen güvenlik garantilerinin geçersiz olacağını” da bildirmiş bulunmaktadır. Rusya olmadan Türkiye’nin Ukrayna ile bir düzenlemeye girişmesi düşünülemez; düşünülmemelidir. Türkiye için de vahim sonuçları olur.
- ‘Vahim sonuçlar’ derken tam olarak neden kelam ediyoruz?
Rusya’nın “Karadeniz’de seyrüsefer açısından verilen güvenlik garantilerinin geçersiz” olduğunu açıklaması her istenmeyen ihtimale kapıyı açmış oluyor.
Azov kumandanlarının bir yıl sonra Ukrayna’ya teslim edilmesinin Rusya ile alakalara tesiri ne olur, Türkiye bu hareketiyle NATO ve Batı’ya olumlu bildiri mı vermek istiyor?
Azov kumandanlarının Türkiye tarafından Ukrayna’ya iadesi üzerine Rusya’nın gecikmeksizin Türkiye’ye reaksiyon gösterdiğine ve bu iadenin Rusya ile Ukrayna ortasındaki esir değişimi muahedesine karşıt olduğunu açıkladığına dair haberleri basında okumuştum. Türkiye’nin hangi sebep ve saiklerle bu iadeyi yaptığını bilmiyor, kestirimde bulunamıyorum.
‘İYİ ALAKA DÜNYA BARIŞINA KATKIDIR’
- Türkiye, önemli ilişkileri, 22 milyar dolarlık gaz borcu bulunduğu Rusya ile karşı karşıya gelir mi, ilgileri nasıl yönetmeli?
Rusya 1990’lı yıllara kadar kara sonu ile Türkiye’nin kuzey komşusuydu. Günümüzde Rusya ile Karadeniz üzerinden komşu bulunuyoruz. Ayrıyeten Rusya, Suriye’de arttırdığı askeri varlığı ile fiilen güney komşumuz haline geldi denebilir. Türkiye, yalnızca Rusya ile “ciddi kontakları olduğu, Rusya’ya 22 milyar dolarlık doğal gaz borcunun bulunduğu” için değil, Rusya’dan ülkemize hayati bir tehdit ve tehlike gelmediği sürece, bu komşu ülkeyle ebediyen karşılıklı menfaatler istikrarına nazaran yeterli komşuluk, dostluk ve işbirliği münasebetleri yürütmeye azami dikkat ve çabayı göstermeli. Rusya ile bu çeşit ilgi içinde bulunmamız mensubu olduğumuz NATO ittifakının da menfaati icabıdır. Bu tıpkı vakitte dünya barış ve güvenliğine katkı yapan bir tavır olur.
‘PUTİN DE KGB AJANIYDI’
- MİT Başkanı’nın Dışişleri Bakanı olarak atanmasını öbür ülkeler nasıl kıymetlendirir, getireceği kolaylık ve zorluklar açısından siz nasıl yorumluyorsunuz?
Bir devletin istihbarat teşkilatının başında bulunduktan sonra o devletin lideri yahut dışişleri bakanı olarak atanmış yabancı şahsiyetler vardır. Putin KGB’nin başı değildi lakin casusuydu. ABD Liderlerinden George W. Bush CIA Yöneticiliği yaptıktan sonra lider seçilmişti. ABD Dışişleri Bakanlarından Mike Pompeo da CIA Yöneticisi olarak vazife yapmıştı.
Türkiye’de bürokraside yahut siyasette tartısı ve deneyimi olan, memleketler arası planda da tanınmış ve etraf yapmış, bilhassa de devletin en üst karar makamına yakın ve itimadını sağlamış olan bir şahsiyetin dışişleri bakanı olarak atanmasında, hem Türkiye’nin dış siyasetinde kararların en seri biçimde alınması ve uygulanması hem de direkt Dışişleri Bakanlığı’nın bütçe ve takım muhtaçlıklarının gecikmeksizin karşılanması, tayin ve terfi süreçlerinin nizamlı yürümesi üzere açılardan yarar olacağını düşünenlerdenim. Vazife yaptığım yıllarda bunun örneklerini görmüşüzdür. MİT’in evvelki Müsteşarı Sayın Hakan Fidan’ın Dışişleri Bakanı olarak atanmış olmasının bu mülâhazalarla değerlendiriyorum. Muvaffakiyetlerinin devletimizin faydasına olarak devamını temenni ederim.
‘DIİŞİŞLERİ’NDE DE İSTİHBARAT VAR’
Dışişleri Bakanlığında da işlerin sağlıklı yürütülmesi değerli ölçüde gerçek istihbarat ile olur. Lakin bu istihbarat MİT’in misyon alanındaki kapalı istihbarat form ve formüllerinden farklıdır. Dışişleri memurları kendilerine tevdi edilen misyon alanlarına giren bahislerde kordiplomatik etraflarında ve/veya çeşitli açık kaynaklarda yer alan bilgileri toplamak, analiz etmek suretiyle istihbarat yapmış olur. Dışişleri Bakanlığımız bünyesinde de bir İstihbarat Dairesi vardır.
TUGAY ULUÇEVİK KİMDİR?
1939’da Ankara’da doğdu. TED Ankara Koleji’ni bitirdi. Ankara Hukuk Fakültesini’nden mezun oldu. Dışişleri Bakanı İhsan Sabri Çağlayangir’in özel kalem müdürlüğünü yaptı. Dışişleri Bakanlığı’nda Kıbrıs Dairesi Lideri, Kıbrıs-Yunanistan İşleri Genel Md. Yrd., Müsteşar Yardımcısı oldu. Abu Dhabi, Bükreş, Bonn, Berlin Büyükelçisi misyonlarında bulundu. Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilâtı Genel Sekreter Vekililiği yaptı.
