Taliban idaresi, 15 Ağustos 2021’de Afganistan idaresine gelmesinin yıl dönümünü kutlarken ülkedeki durum memleketler arası alanda tartışılmaya devam ediyor.
Taliban idaresi altındaki Afganistan’da, iç ve dış otoritelerin üzerinde mutabık kaldığı en kıymetli olumlu gelişme, yaklaşık 40 yıldır süren çatışma periyodunun geride kalması ve ülke genelinde güvenlik alanında ilerlemeler kaydedilmesi oldu.
Herhangi bir kişi hala Afganistan’ın tüm vilayetlerine gece ve gündüz kara yahut hava yoluyla çarçabuk gidebiliyor. Lakin vakit zaman IŞİD, terör aksiyonlarıyla bu ortamı bozmaya çalışıyor.
IŞİD, son iki yılda başta Taliban mensupları ve Şii Afganlar olmak üzere, yüzlerce kişinin hayatını kaybettiği birçok bombalı ve silahlı hücum düzenlendi.
Taliban idaresinin tedbirlerine karşın cuma namazları ve muharrem ayı etkinliklerinde Şii Afganları amaç alan IŞİD’ın, başşehir Kabil’de Çinlilerin işlettiği bir otel ve üniversite imtihanına hazırlanan genç Hazara kızlarına yönelik aksiyonları akıllarda kaldı.
Öte yandan, Taliban idaresine karşı savaşan kimi silahlı muhalif kümeler suikast ve taarruzlar düzenliyor. Hareketlerde sivillerden fazla Taliban mensupları amaç alınıyor.
Taliban idaresi periyodunun en değerli gelişmelerinden biri de 31 Temmuz 2022’de Kabil’in merkezindeki bir meskene ABD’ye ilişkin İHA’larla düzenlenen atakta El-Kaide Önderi Eymen ez-Zevahiri’nin öldürülmesiydi.
EKONOMİK VE İNSANİ SORUNLAR
Batılı devletler, Taliban’ın evvelki Afganistan hükümetiyle barışçıl yollarla, müzakereler aracılığıyla iktidarın ortağı olmasını istiyordu. Lakin müzakerelerin sonuçsuz kalması ve Taliban’ın iktidarı güç kullanarak ele geçirmesi bir manada Batı’nın tüm Afgan halkını cezalandırmasıyla sonuçlandı.
Taliban öncesi Afgan idaresinin bütçesinin üçte ikiden fazlasını fonlayan Batılılar, tüm yardımlarını kesti. Birçok memleketler arası kurum ve kuruluş ülkeden ayrıldı.
BM raporlarına nazaran, 2022 yılında yaklaşık 23 milyon Afgan insani yardıma gereksinim duyarken, bu sayı 2023’de 28 milyon beşere çıkmış durumda.
Taliban sonrası ülke iktisadı derin bir krize sürüklendi. Bankacılık sisteminde büyük aksaklıklar oldu, çok sayıda iş yeri kapandı. İşsizlik, fakirlik ve açlık alarm verici düzeylere ulaştı.
Benzer formda yetersiz beslenme, kızamık, çocuk felci üzere birçok hastalık artarken sıhhat kuruluşları da imkansızlıklarla boğuşuyor.
TALİBAN YER ALTI KAYNAKLARINI İKTİSADA KAZANDIRMAYA ÇALIŞIYOR
Taliban idaresiyle kamu kurumlarında yolsuzluk ve rüşvette hissedilir bir biçimde azaldı. Fakat bu durum ülke iktisadını içinde bulunduğu krizden çıkarmaya yetmedi. Bu nedenle Taliban idaresi, sık sık memleketler arası yatırımcılara Afganistan’daki madenleri işaret ediyor.
Ülkenin lityum, demir, kömür, bakır, altın, çinko, kurşun, doğal gaz ve petrol ile zümrüt, lacivert taşı, yakut üzere bedelli maden ve taş yatakları mevcut.
ABD Savunma Bakanlığı ve ABD Jeoloji Araştırmaları Kurumuna nazaran, ülkedeki maden ve pahalı taş yataklarının bedeli 1 trilyon dolar olarak varsayım ediliyor.
Madenler konusunda, Çinli şirketlerin ilgisi ön plana çıkıyor. Kelam konusu yatırımcılar Taliban mensuplarıyla birçok görüşmeler yaptı. Taliban’ın imzaladığı birinci muahede, Çinli şirket CAPEIC ile 2023 başlarında Amu Derya Havzası için oldu. Çinli şirketin yeni petrol kuyuları açması ve petrol üretimini artırması hedefleniyor.
KADIN VE KIZ ÇOCUKLARININ DURUMU
Pek çok ülke ve memleketler arası kurum, Afganistan’a hakim olmasının üzerinden geçen 2 yılda bayan ve kız çocuklarına getirilen engellemeler konusunda Taliban’a reaksiyon gösterdi.
Binlerce bayan gerek hükümet kurumları gerek özel bölümdeki işlerinden çıkarıldı ya da işten ayrılmaya zorlandı. Ülkede yalnızca hastaneler, okullar, emniyet üniteleri ve havaalanları üzere zarurî muhtaçlık duyulan alanlarda çok az sayıda bayan çalışabiliyor.
Ülkede, kızların ilkokul haricindeki kademelerde okula gitmesi de yasaklandı. Taliban, okulların İslami şartlara uygun hale getirildikten sonra açılacağını kaydetse de kelam konusu karara bir türlü varılamadı.
Önceki hükümette yer alan Bayan İşleri Bakanlığının yerine kurulan Güzelliğe Davet ve Berbatlıktan Sakındırma Bakanlığı, vakitle bayanların özgürlüğüne yönelik kısıtlayıcı adımları hayata geçirdi.
Örtünmeleri mecburî hale getirilen bayanların, spor salonları, park ve bahçeler üzere toplumsal yerlere girmesi ve hem memleketler arası hem de lokal sivil toplum kuruluşlarında (STK) çalışması yasaklandı. Son olarak da yakın vakitte kuaför salonları kapatıldı.
Öte yandan, medya alanında da büyük kısıtlamalar getirilerek söz ve basın özgürlüğü sonlandırıldı. Yüzlerce medya organı kapanmak zorunda kaldı, binlerce basın işçisi işsiz kaldı. Afgan televizyonlarında dizi ve sinemaların yayınlanması da yasaklandı.
SINIR MESELELERİ TAHLİL BEKLİYOR
Taliban güçleri gerek Pakistan gerekse İran hududunda, göçmenlerin geçişleri ve hudut uyuşmazlıkları nedeniyle bu ülkelerin hudut güçleriyle vakit zaman çatışıyor. Taliban güçleri ile İran ortasında en son mayısta çıkan çatışma, tansiyonu doruğa taşıdı.
Önceki Afganistan hükümeti tarafından da tanınmayan, Afganistan’ı Pakistan’dan ayıran Durand Sınırı ile ilgili halihazırda Taliban idaresi de net bir siyasete varmış değil.
Pakistanlı yetkililer, terör örgütü kabul ettikleri Pakistan Talibanı’nın Afganistan topraklarını kullandığını yineleyerek Kabil’deki Taliban idaresinin tedbir almasını istese de bir uzlaşma sağlanabilmiş değil.
Öte yandan, İran ile Afganistan ortasında Hilmend Irmağı üzerindeki suyun paylaşımına ait tansiyon de son periyotta tırmandı.
TALİBAN İDARESİNİ TANIYAN ÜLKE OLMADI
Taliban yetkilileri, birinci günden itibaren, Afganistan topraklarının hiçbir ülke için tehdit oluşturmasına müsaade vermeyeceklerini, tüm ülkelerle yeterli diplomatik bağlar geliştirmek istediklerini ve kurdukları idarenin Afganistan’daki tüm kısımları kapsadığını savundu.
Başta Batılı olanlar olmak üzere birçok ülke, Taliban idaresini resmen tanımaları yahut güzel alakalar geliştirmeleri için Afganistan’da tüm bölümleri temsil eden kapsamlı bir hükümetin kurulmasını ve insan haklarına hürmet gösterilmesini kaide koştu.
Taliban, heyetler gönderdiği Norveç, İsviçre, Türkiye, Çin, Katar, Rusya, Pakistan ve Özbekistan üzere birçok ülkede diplomatik temaslarda bulunarak idaresinin resmen tanınmasını istedi.
Son olarak, Taliban süreksiz hükümetinin Dışişleri Bakan Vekili Emirhan Muttaki, Katar’ın başşehri Doha’da ABD’li yetkililer ile görüştü.
Taliban heyeti görüşmede, yaptırımların kaldırılmasını, mensuplarının BM kara listesinden çıkarılmasını, dondurulan rezervlerin özgür bırakılmasını ve Afganistan hava alanı ihlallerinin durdurulmasını gündeme getirdi. ABD’li yetkililer ise bayan ve kızların durumu başta olmak üzere insan haklarına ve ülkedeki tutuklu ABD vatandaşlarının özgür bırakılmasına öncelik verdi.
Ancak taraflar, kelam konusu bu hususlar hakkında şimdi somut bir adım atmış değil.
Gelinen noktada, Afganistan idaresinde ikinci yılını tamamlayan Taliban süreksiz hükümetini tanıyan ülke olmadı lakin Taliban yetkilileri çok sayıda ülke ile ağır diplomatik temaslarını sürdürüyor.
