Şüphesiz ki darbe geçmişi en kabarık kıtanın Afrika olduğu söylenebilir. Afrika’da 1950’den bu yana toplamda 214 darbe teşebbüsü oldu ve bunların 106’sı muvaffakiyete ulaştı. Lakin son devirde kıtadaki darbelerin sayısı daha da arttı. Yalnızca 2.5 yıl içerisinde toplamda 8 darbe teşebbüsü yaşandı. Birçokları, darbelerin artışındaki ana sebep olarak global dengelerdeki büyük değişimleri gösterdi.
Geçtiğimiz yıl, ABD’nin dış siyasetinin önde gelen yayınlarından Foreign Policy’de “Batı, Afrika’yı nasıl kaybetti?” başlıklı bir yazı yayınlandı. Yazıda Batılıların sömürge geçmişinin üzerine koyamadığını, Rusların ve Çinlilerin altyapı yatırımları ve güvenlik garantileri sağlayarak kıtayı ele geçirdiği anlatılıyordu. Foreign Policy’e nazaran Afrika’ya “parmak sallamak” tahlil getirmeyecekti.
Çin’in “Bir Nesil Bir Yol” projesinin deniz ayağı Afrika kıyılarına da ulaştı. Afrika boynuzu olarak da bilinen Doğu Afrika ülkeleri yapılan altyapı yatırımlarıyla Çin nüfuzu altına girdi. Bu değişimin birinci ayak seslerini Etiyopya’da çıkan iç savaşta gördük. Batı dayanaklı Tigray Kurtuluş Ordusu (TPLF) Çin ve Rusya’nın takviyesini alan Etiyopya hükümetiyle kanlı bir savaşa girdi. Çatışmalar lakin geçtiğimiz sene Etiyopya lehine sonlandı.
BATI AFRİKA’DA DARBE FURYASI
Son yıllarda Batı Afrika da tıpkı Doğu’daki üzere birçok darbe ve iç karışıklığa sahne oldu. Bilhassa kıtanın 8 darbeyle en fazla darbe yaşamış ülkesi olan Burkina Faso periyodun en çok zorluk yaşayan ülkesiydi. Burkina Faso’da neredeyse 6 ayda bir darbe olmuştu. Ocak 2022’de ordunun idareye el koymasından sırf 8 ay sonra tekrar darbe olmuş ve ülkenin başına 36 yaşındaki Yüzbaşı İbrahim Traore geçmişti. Traore’nin başa geçişi Burkina Faso tarihindeki birçok darbeden sadece biri olarak görülüyordu ancak o denli olmadı. Yüzbaşı Traore, Fransız askerlerine ülkeyi terk etmeleri için bir ay verdi.
Geçtiğimiz ay Rusya’da ortalığı birbirine katan Wagnerlerin önderi Yevgeny Prigojin, Yüzbaşı Traore için bir “kahraman” tabirini kullandı. Ne olmuştu da Ruslar, bu Batı Afrika ülkesinin politik figürleriyle ilgili konuşma gereği duymuştu?
Burkina Faso, Rusların ilgilendikleri tek ülke değil. Geçtiğimiz yıllarda ismi darbelerle anılan Mali, Çad ve Nijer de Wagnerlerin en etkin olduğu ülkeler olarak biliniyor. İşte son darbenin yaşandığı Nijer’de de Burkina Faso’ya benzeri bir durum var.
Yönetimi ele alan kumandan Omar Tchiani, ülkede 2019’dan beri etkin olan ABD üssündeki askerlerin dışarı çıkmasını yasakladı. Bir SİHA üssü olarak da kullanılan bu ABD üssü, hava alanının kapatılmasıyla büsbütün etkisiz hale geldi.
NEDEN BATI AFRİKA?
Hem Wagner önderi Prigojin’e hem de bahisle ilgili yorum yapan başka Rus analistlere nazaran darbeler furyasının sebebi Fransa ve ABD’nin bölgedeki “yeni sömürgeci” davranışları. Uranyum yataklarıyla gündeme gelen Nijer’de faal Fransız şirketlerinin Nijer halkının yaşadığı yoksulluktan direkt sorumlu olduğu tez ediliyor. Burkina Faso’nun yeni önderi Yüzbaşı Traore de buna vurgu yapmıştı. Traore, “Afrika, dünyanın en varlıklı kıtası… Pekala biz neden bu kadar fakiriz?” dedi.
Batılılar ise tüm bunların, Rusya’nın Afrika’da yer edinebilmesi için yürürlüğe sokulmuş bir plan olduğunu söylüyor. Onlara nazaran Çin, altyapı yatırımı ismi altında Afrika’yı borç tuzağına çekerken Rusya da Wagnerler aracılığıyla koltuğu sallantıdaki önderlere muhafaza sağlıyor ve karşılığında ülkedeki yer altı kaynaklarını Prigojin üzere oligarkların güç şirketlerine açıyor. Batı medyasında Afrika’da el ele giden “borç ve Wagner” tuzağıyla ilgili çokça makale yazıldı. Hatta Vladimir Putin, St. Peterburg’da Afrika başkanlarıyla yaptığı toplantıda kıtanın toplam 23 milyar dolarlık borcunu sildiğini açıkladı. “Bizim kimseye tuzak kurduğumuz yok” mesajı vermeye çalıştı.
Ancak Rusya’nın, “Batı Afrika’yı hala uranyum için yağmalıyor” savı da tartışmalı. Nijer, dünyadaki uranyum madeninin sadece yüzde 4’üne sahip. Uranyum pazarının global bedeliyse 2022 yılında 2.7 milyar doları buldu. Yani batılılara nazaran Nijer’deki Uranyum yataklarının “yağmalanmasının” kar odaklı bir mantığı yok.
Tabii Uranyum bu topraklardaki tek kaynak değil, birçok Afrikalının gözünde de fakir olmalarının sebebi Fransızlar olarak görülüyor.
KİM KİME KARŞI?
Nijer darbesiyle Batı Afrika’daki iştirakler yavaştan ortaya çıktı. Batı Afrika Ülkeleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS) Fransa ve ABD’den yana hal aldı. ECOWAS ülkelerinin başını çeken Nijerya, Nijer’e karşı yapılabilecek muhtemel bir askeri müdahalenin işaretini verdi.
Bölgedeki en üçlü orduya sahip Nijerya’ya Benin, Gana, Togo ve Senegal takviye veriyor. ECOWAS’ı müdahale etmesi durumunda karşılık vermekle tehdit eden ve Nijer’i savunacağını açıklayan ülkeler ise Mali, Burkina Faso, Cezayir ve Gine’ydi.
Dahası, sokakta Rus bayrakları ve “Yaşasın Rusya” sloganlarıyla yürüyen Nijerlilere takviye için Kasım Süleymani’nin vefatından sonra İran’ın Kudüs gücü birliklerinin başına geçen İsmael Gani’nin uçağı Libya’dan Nijer’e ulaştı. Kudüs gücü, gayri nizami savaş metotları kullanan ve İran’ın nüfuzunu Ortadoğu ve Afrika’da yaymaya çalışan bir askeri yapıdır.
FRANSA’NIN HAYALLERİ
Uzun vakit ağızlara pelesenk olan “NATO’nun beyin mevti gerçekleşti” cümlesinin mimarı Emmanuel Macron’un, ABD dışında sürdürmek istediği bir kadro emperyalist hayalleri olduğu biliniyor. Batı Afrika’da tutunması giderek zorlaşan Fransa, halihazırda kıtadaki varlığını sürdürmek istiyor. Tekrar de askeri müdahale Batı’da çok dayanak gören bir fikir değil. Mümkün bir müdahalede Batılıların istihbarat yardımı ve hava dayanağıyla hudutlu kalması gerektiğini düşünüyorlar. Ukrayna ve tahminen de ileride Tayvan için hazırlık yapan ABD’nin Afrika’da bu türlü bir çatışmayla kaybedecek vakti yok.
Nijerya, “askeri müdahale son seçenek” dese de geçtiğimiz günlerde tansiyon süratli bir halde tırmandı. Şayet geri adım atılmazsa Batı Afrika’da bir çok ülkenin dahil olabileceği bir karmaşanın fitili ateşlenebilir.
