Dr. Canan Dağdeviren: ‘Elektronik sütyenle her yıl 11 milyon bayanın hayatı değişebilir’

Dünyaca ünlü bilim insanı Dr. Canan Dağdeviren, MIT (Massachusetts Institute of Technology) Media Lab’deki takımıyla birlikte, göğüs kanserinin teşhisinde çığır açabilecek bir buluşa imza attı.

Giyilebilir ultrason tarama aygıtı, sütyen içine takılarak bayanların basitçe ve sık sık tarama yapıp, mümkün kanser olaylarını erken teşhis etmesine imkan sağlıyor. 6 yıldır üzerinde çalışılan aygıtın insan deneyleri yapıldı ve aygıt ABD’de patent aldı.

Dünya Sıhhat Örgütü’nün bilgilerine nazaran göğüs kanseri en sık görülen kanser tipi ve yalnızca 2020’de 2,3 milyon bayana göğüs kanseri teşhisi kondu, 685 bin bayan hayatını kaybetti.

Çalışmalarını ABD’de sürdüren Dağdeviren, şimdi 30 yaşına gelmeden icat ettiği giyilebilir kalp pili ile ismini tüm dünyaya duyurmuştu.

Medikal teknoloji alanında birçok buluşu olan ve çok sayıda ödül alan Dağdeviren, son buluşunun öyküsünü, araştırma sürecini ve bundan sonra yapmak istediklerini BBC Türkçe’ye anlattı.

“Elektronik sütyen” nedir, nasıl çalışıyor ve ne işe yarıyor?

Elektronik sütyen projesi yaklaşık 6,5 yıldır üzerinde çalıştığımız bir proje. MIT Media Lab’de bedenle uyumlu elektronik aletle üretiyoruz takım olarak. Bu son proje, bayanları yakından ilgilendiren göğüs kanserini erken teşhis edebilmek için yapılmış bir aygıt.

Şu an birinci prototipini bitirdik, insan deneylerini yaptık ve birebir vakitte patentini geçtiğimiz hafta aldık. Bundan sonraki evrede bu teknolojinin yalnızca laboratuvarda kalmasını istemiyoruz. Tıpkı vakitte gerçek hayata geçebilsin ve yüzlerce, binlerce, milyonlarca bayan kullanabilsin istiyoruz.

Yaptığımız hesaplamalara nazaran (bu ortada çok tevazuyla yapılmış bir hesaplama, daha da büyük sayılara da gidebilir) yılda 11 milyon bayanın hayatını değiştirebilecek bir proje.

Şimdi son süratle başka çalışmalara devam ediyoruz. Aleti daha küçülteceğiz, daha portatif hale getireceğiz.

Memenizin üzerine giydikten sonra, sütyeninizin bir modülü olacak ve suyumuzu içerken, kahvenizi içerken rastgele bir fizikî baskıya ihtiyaç olmaksızın tüm göğsünüzün tek bir seferdeki fotoğrafını,ultrason fotoğrafını çekebileceksiniz ve bunu da bilgisayarınıza, telefonunuza gönderip büyük veriler toplayabileceksiniz.

Büyük veriler derken mesela her gün bunu yapabileceksiniz yahut her hafta bunu yapabileceksiniz.

Şu anki sistemde teşhis için kullanılan en yaygın usul mamografi formülü. Bu çok tesirli bir prosedür olmasının yanı sıra çok radyasyonlu bir formül ve riskleri çok fazla. Birebir vakitte fizikî olarak acı da veren bir süreç. Birden fazla insan yaptırmak istemiyor ve bilhassa sıkı bir göğüs dokusuna sahipseniz de gerçek sonucu veremediği oluyor.

Şunu da söylemek gerekir; bayanların yüzde 55’i iki mamografi ortasında kansere yakalanıyor ve bu kansere yakalandıkları vakit artık hayata tutunma olasılıkları yüzde 22’lere kadar düşüyor.

Fakat bir hastalığı erken teşhis edebilirsek, yaşama bahtını yüzde 98’e kadar artırmayı umuyoruz.

‘Bu teknolojiyi tüm bayanlara armağan ediyorum’

Bu proje benim için çok değerli ve çok kıymetli. Hem teyzeme verdiğim kelamı tutmam açısından hem de benim de göğüs kanserine yakalanma riskimin yüksek olması açısından ve birçok bayanın göğüs kanserine yakalanma riskinin yüksek olmasından dolayı aslında ben bu teknolojiyi bilhassa bayanlara adadım ve bayanlara armağan ettim.

Onların yalnız olmadığını düşünüyorum ve bir bayanın bir bayanın gereksinimlerini daha yeterli anlayabileceğini düşündüğüm için bu türlü bir dizayn, bu türlü bir alet tasarladık.

Burada çok hoş, olağanüstü öğrencilerim var, dizayncılar var, materyal bilimciler var. Fizikçiler ve tıp tabipleriyle daima birlikte ortak bir çalışma yaparak bunu devam ettirdik.

Bir sonraki basamağında da bir şirket kurup bunu daha çok markete nasıl süratli bir halde getirebileceğimizi ve nasıl düşük maliyetli yapabileceğimizi araştıracağız.

Özellikle bu cins mamografi ultrasona erişemeyen bayanlar için nasıl bunu daha ucuz hale getirebiliriz onun üzerinde çalışıyoruz.

Şu an buna benzeri bir öbür eser yok. Yalnızca hastanelerde kullandığımız, kalın uçlu, düz olan, her vakit kullanılan aygıtlar var. Fakat giyilebilir, bir operatöre gerek olmaksızın takılabilir, sütyenin bir modülü olabilir ve ultrason jeline gerek kalmadan çalışabilir bir teknoloji yok.

Peki bu erişilebilir bir aygıt mı olacak? Maliyetinin ne kadar olacağı iddia ediliyor? Ne sıklıkta kullanmak gerekecek?

Bunların hepsi bizim de vakitle karşılığını bulacağımız sorular. Günde bir mi, ayda bir mi, haftada bir mi tarama yapmamız gerektiğini şimdi biz de tam olarak kestiremedik. Tıp hekimleri ve onkolojistlerle istişare yapıp onlarla birlikte kararımızı daha yeterli verebileceğiz. Lakin ne kadar çok veri olursa, o kadar çok daha uygun sonuca ulaşma imkanı olacak diye varsayım ediyoruz.

Maliyeti hususundaysa… Şu an yalnızca araştırma kademesinde olduğundan ve şimdi çok büyük ölçülerde üretmediğimiz için, bir alet yaklaşık 1.000 dolara mal oluyor.

Fakat 3-4 yıl içerisinde bu maliyetin daha da aşağı düşmesini bekliyoruz. Zira çok fazla üreteceğiz ve maliyet düşmüş olacak.

Bir de bu aletle her gün ölçüm dahi yapsanız bir ölçüm yaklaşık üç dolara mal olacak. Bu da sizin içtiğimiz her bir içtiğiniz kahvenin fiyatı kadar.

Fakat olağan mamografi ya da ultrasona yaklaşık 2.000-2.500 dolar üzere paralar ödüyorsunuz.

Bu teknolojiyle yalnızca hayata tutunma mümkünlüğü artmayacak. Tıpkı vakitte kanser hastalığının göğüs kanseri için harcadığımız parayı yıllık olarak yarıya düşürmüş olacağız.

2022 yılında yalnızca ABD’de kansere harcanan para 28 milyar dolar ve bu teknolojiyle bunu yarıya düşüreceğimizi kestirim ediyoruz.

Sütyenin teknolojisinden basitçe bahsedebilir misiniz? Nasıl bir görüntüleme sistemi kullanıyor?

Öncelikle radyasyon konusundan bahsedelim. Hiç radyasyon olmayan bir teknoloji bu zira burada ultrason dalgalarını kullanıyoruz ve bu dalgalar, piezoelektrik denilen bir gereç. Benim bütün yaptığım çalışmaların ana taşı piezoelektrik.

Bir voltaj uyguluyorsunuz. Voltaj uyguladığınız vakit alet hal değiştiriyor. Biçim değiştirdiğinde bir dalga oluşturuyor. Bu dalga rastgele bir odaklandığınız etin, et kesiminin içine giriyor, hareket ediyor ve orada rastgele bir bozukluk olduğunda o dalga oradan tekrar geri yansıyor ve yansıyan dalgayı da tekrar piezoelektrik gereçle çekiyorsunuz. O analog sinyali dijital sinyale dönüştürüp siyah beyaz bir sinema oluşturuyorsunuz, ultrason sineması.

Hatta ben yaklaşık dört ay evvel doğum yaptım, birinci bebeğimi dünyaya getirdim. Kendi karnımın üzerinde de bu aygıtı denemiştim. Bebeğimin nasıl hareket ettiğini, bedeninin kesimlerini çok yeterli bir biçimde görebilmiştim.

Yani teknoloji çok işlevli. O nedenle ben kendi çocuğumun üzerinde bile denedim ve radyasyon katiyen yok ve çok düzgün bir teknoloji, rastgele bir fizikî baskı da uygulamadığımız için çok güzel bir halde ölçümü, ağrısız, sınırsız bir formda yapabiliyorsunuz.

Projenin ilham kaynağı göğüs kanserinden ölen teyze

Projenin ilham kaynağı ve motivasyonu aslında acı bir öyküye, göğüs kanserinden ölen teyzenize dayanıyor değil mi?

2015 yılında teyzem Fatma (Hollanda’da yaşıyordu ailesiyle birlikte) ve rutin bir formda göğüslerini denetim ettirdiği halde, çok agresif bir göğüs kanserine yakalandı ve yalnızca 6 ay hayata tutunabildi.

Bu mühlet zarfında ben de MIT’de doktora sonrası araştırmalarımı yapıyordum ve müsaade alıp çabucak Hollanda’ya teyzemin yanına gittim.

Teyzemle son on on iki günü birlikte geçirdik. Natürel yalnızca hastalar için değil, yakınları için de çok acılı bir devir, ben bunu çok uygun yaşadım.

Teyzem çok gençti, 49 yaşındaydı. Ölmek aklının ucundan dahi geçmiyordu, hatta ölmek istemiyordu. Bir biçimde birazcık rahatlasın, kendini daha âlâ hissetsin diye küçük bir kağıt çıkarıp, yatağının yanıbaşında birlikte çizmiştik projeyi: “Teyze şöyle olsa nasıl olur, bir sütyen taksan, ultrason içinde olsa…”

Çünkü geç kalınmıştı teyzem için, geç kalınmadan göğsün değişikliklerini incelesek nasıl olur demiştim. Onun da çok güzeline gitmişti. Kimi geri bildirimler vermişti, şöyle olsun, bu türlü olsun diye.

Sadece Fatma teyzem için değil birçok Fatma teyzeye faydalı olabilmesi için… Bir kağıt üzerinde büsbütün bir hayaldi lakin artık gerçek, onu ellerimde tutabiliyorum. Bayanların göğüsleri üzerinde deneyebiliyorum. Kendim üzerimde deneyebiliyorum ve şu an markette olan ultrason aygıtlarıyla karşılaştırabiliyorum ve ne kadar düzgün sonuçlar aldığımızı görebiliyorum.

O nedenle çok heyecanlıyım ve çok memnunum.

‘Giyilebilir kalp pili’nin motivasyonu da aileden

Genelde ben ve öğrencilerim, biz deneylerimizi aile üyelerimizin hastalıklarına deva bulabilmek ismine yapıyoruz.

Genelde bilim insanları tabiattan etkilenirler, oradan feyz alırlar. Bizimkisi aile üyelerimizden örnek alınıp feyz alınıp yapılmış projeler.

Giyilebilir kalp pili de hiç görmediğim ve çok genç yaşta vefat eden dedem için yaptığım bir projeydi.

‘Annelikle birlikte verimliliğim arttı’

4 ay evvel anne oldunuz, bunun sizin çalışmalarınız üzerinde nasıl bir tesiri oldu?

Daha verimli olduğumu düşünüyorum bilhassa çocuktan sonra. Olaylara bakış açım ve olayları çözme tekniğim birazcık daha farklılaştı diyebilirim. Tayga Can oğlum, ondan her gün yeni bir şey öğreniyorum. Tayga’yla birlikte tekrar doğmuş ve yine büyüyormuşum üzere hissediyorum. O nedenle çok keyifli bir süreç.

‘Ben yaptıysam onlar da yapabilirler’

Çok sayıda gence de danışmanlık veriyor ve ilham kaynağı oluyorsunuz, onlardan nasıl bildiriler geliyor? Bir röportajınızda size “Mevlana” diyenler olduğundan bahsetmiştiniz, bu hakikat mu?

Bugün MIT’de yaz okuluna gelmiş yeni bir arkadaşla tanıştım Can Erol diye. Buraya gelip bizim yaptığımız çalışmaları incelemek istemiş ve geldiğinde şöyle bir şey söyledi; “Siz tahminen farkında değilsiniz ancak Türkiye’den birçok genç sizi izliyor ve biz sizin yaptığınız çalışmaları çok beğeniyoruz”.

Laboratuvarımıza geldi. Ben onu öbür öğrencilerin de tanıştırdım.

Mevlana üzere kapıyı çalan herkese kapıyı açmaya çalışıyorum. Dini, lisanı, rengi, ırkı, cinsiyeti, fark etmeksizin herkesi bilimin kucaklayıcı yapısı altında toparlamaya çalışıyorum. Çocuklarla gençlerle Türkiye’ye her geldiğimde görüşmeyi umut ediyorum ve daima görüşmeye çalışıyorum. Zira şayet ben yapabilirsem onlar da yapabilir, ona inanıyorum.

Hatta yakın vakitte bir arkadaşımızın yeğeni geldi ve o da Hacettepe Üniversitesi fizik mühendisliğini kazanmış. Karşımda otururken “Sizden etkilenerek bu kısmı seçtim” dedi ve çok etkilendim.

Birçok gencin seçtiği kısımdan mesleğe kadar onların başında bir şeyler değiştirebileceğini görmek bile büyük bir hazdı benim için genç bir bilim insanı olarak.

Sadece yaptığım muvaffakiyetler, elde ettiğim patentler ve makaleler değil, birebir vakitte gençlerin beyninde ve kalbinde “ben de yapabilirim” fikrini uyandırmak benim en büyük misyonlarımdan biri.

‘En hoş projem şimdi yapmadığım projem’

Bilim hayatınızda en unutamadığınız an ya da projeniz nedir?

Nazım Hikmet’in “En hoş gün, şimdi yaşamadığımız gün” şeklinde bir dizesi vardır. Benim de en hoş projem şimdi yapmadığım projem bence.

Her proje birbirinden hoş, her türlü proje birbirinden keyifli, hepsinin değişik anıları var ve farklı serüvenlerden geçtim. Her şey çok kolay olmadı maalesef.

Deneyleri dizayn etmekten, aletleri yapmaya ve bunları hayvanlar ve beşerler üzerinde denemeye kadar birçok sorunla karşılaştım, hem duygusal hem finansal, hem kültürel.

O nedenle şimdi en hoş projemi yaptığımı düşünmüyorum. Bir sonraki yıl, bir sonraki öbür yıl, öteki hoş projeler yapabileceğimizi düşünüyorum. Şimdi yolun başındayız diyorum.

Dr. Canan Dağdeviren kimdir?

Canan Dağdeviren, son yıllarda ismini bilim dünyasında duyuran en başarılı Türk bilim bayanlarından.

1985 yılında İstanbul’da doğan Dağdeviren, birinci ve orta eğitimini Kocaeli’de tamamladıktan sonra Hacettepe Üniversitesi Fizik Mu¨hendisliği okudu. 2009 yılında Sabancı Üniversitesi Gereç Bilimi ve Mu¨hendisliği programında yu¨ksek lisans derecesi alan Dağdeviren, tıpkı yıl Fulbright gen bursu kazanarak ABD’ye gitti.

2014 yılında Illinois Üniversitesi’nde Gereç Bilimi ve Mu¨hendisliği bölu¨mu¨nde doktora derecesini aldı.

Doktora su¨resince fizik, elektronik, kimya, materyal, mekanik ve tıp alanlarının kapsamına giren esnek ve katlanabilir, vu¨cut içine ve deri u¨stu¨ne giyilebilir elektronik aletler u¨zerine çalışmalar yaptı.

Giyilebilir kalp pili, pilsiz çalışan kalp çipi, cilt kanseri testi, beyin iğnesi, sindirilebilir sensör bunlardan kimileri.

Şu an Massachusetts Teknoloji Enstitu¨su¨ (MIT) Media Lab’da çalışmalarını su¨rdu¨ren Dağdeviren’in Harvard Üniversitesi’nde genç akademi u¨yeliği bulunuyor.

Dr. Dağdeviren geçmişteki çalışmalarıyla Forbes mecmuasının “30 yaşından küçük 30 bilim insanı” listesine de girmişti.