Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), 1998’de Afrika asıllı kölelerin, özgürlükleri uğruna Fransız sömürge idaresine karşı ayaklanmasının yıl dönümü olan 23 Ağustos’u “Uluslararası Köle Ticaretinin Anılması ve Köleliğin Kaldırılması Günü” olarak ilan etti.
İlk başarılı köle ayaklanması, 1791’de 22 Ağustos’u 23 Ağustos’a bağlayan gece o zamanki ismi Santo Domingo olan bugün Haiti ve Dominik Cumhuriyeti ortasında paylaşılan adada yaşandı.
Yüzyıllar boyunca Batılı sömürgeciler tarafından yurtlarından koparılarak Yeni Dünya’ya taşınan Afrika asıllı köleler, o gece özgürlüklerini kazanmak için Fransız sömürge idaresine karşı ayaklandı.
İsyancılar, 5 yıl süren silahlı uğraşın sonunda hem özgürlüklerini kazandı hem de sömürge idaresinden bağımsız bir devlet kurmayı başardı.
‘Haiti Devrimi’ olarak anılan bu süreç, yeni bir devlet kurulmasıyla sonuçlanan birinci başarılı köle ayaklanması, yeni kurulan devlet de köleliği resmen kaldıran birinci siyasi yapı oldu.
Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), 1998’de ayaklanmanın yıl dönümü olan 23 Ağustos’u “Uluslararası Köle Ticaretinin Anılması ve Köleliğin Kaldırılması Günü” ilan etti. Bu çerçevede birinci sefer 23 Ağustos 1998’te Haiti’de düzenlendi, daha sonra da 23 Ağustos 1999’da Senegal’e bağlı Goree Adası’nda özel etkinlikler gerçekleştirildi.
Köle ticareti, Yeni Çağ’da coğrafik keşifler ve akabinde başlayan sömürgecilikle coğrafik olarak epeyce geniş, okyanus-aşırı bir kapsama ulaştı. Kölelik ve köle ticareti, Fransız tarihçi Jean-Michel Deveau’nun tabiriyle “hem boyutları hem de müddeti bakımından insanlık tarihinin en büyük trajedilerinden biri” oldu.
Tarihin en büyük nüfus tehcirine yol açan bu süreçte 25 ila 30 milyon Afrikalı, köle tacirleri tarafından yurtlarından koparılıp Atlantik Okyanusu ve Hint Okyanusu üzerinden gemilerle öbür coğrafyalara taşındı.
TRANSATLANTİK KÖLE TİCARETİ
Özellikle Avrupa, Afrika ve Amerika ortasında yapılan ve “Üçgen Ticaret” olarak da anılan transatlantik köle ticareti, gerek dünya iktisadına tesirleri gerekse de toplumsal, siyasal ve kültürel sonuçları bakımından insanlık tarihinde derin iz bıraktı.
16. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar devam eden bu süreçte yaklaşık 17 milyon Afrikalı erkek, bayan ve çocuk özgürlüklerinden mahrum bırakıldı. Bu ticareti denetim eden Avrupa ülkeleri ve Yeni Dünya’daki Batılı yerleşimciler, köle emeğinden sağladıkları yararla, onları dünyanın büyük ekonomileri haline getiren haksız bir servete ve güce sahip oldu.
Transatlantik köle ticareti üç etapta icra ediliyordu. Birinci etapta silah, barut, dokumacılık ve çeşitli imalat eserleriyle yüklü gemiler, Batı Avrupa’dan Afrika’daki köle limanlarına gerçek hareket ediyordu.
Getirdikleri gereçleri burada kölelerle takas eden tacirler, akabinde Afrikalıları Atlantik üzerinden Karayipler’e ve Amerika kıyılarına taşıyordu. Köleler, burada tarım eserleri karşılığında toprak sahibi yerleşimcilere satılıyordu.
Yeni Dünya’dan alınan şeker, pamuk, kahve, tütün ve pirinç üzere eserler de tekrar Avrupa’ya götürülüyordu. Böylesi bir cins, ortalama 18 ay sürüyordu.
İspanya, Portekiz, Hollanda, İngiltere ve Fransa bu ticarete hakim olan Avrupa ülkeleriydi.
HİNT OKYANUSU’NDAKI KÖLE TİCARETİ
Köle ticaretinin ikinci ana rotası, Hint Okyanusu’ydu. Batılılar, 17. ve 18. yüzyıllarda Hint Okyanusu’na birinci kere açılmalarından itibaren buradaki ada ve takımadaları sömürgeleştirmeye başladı. Komor ve Şeysel takımadalarıyla Madagaskar, Mauritius ve Renuion adalarının nüfusları Afrika’dan, Asya’dan ve Avrupa’dan köle ticaretiyle getirilen beşerlerle şekillendi.
EKONOMİK SÖMÜRÜ VE IRKÇILIK
Köle ticareti, Avrupalı tüccarlara ve Yeni Dünya’daki Batılı yerleşimcilere sağladığı haksız ekonomik çıkarın yanı sıra insanın özgürlüğünden mahrum bırakılıp emeğinin sömürülmesini yasallaştırmaya yönelik fikirlerin ortaya çıkmasına da yol açtı.
Siyahları daha aşağı kabul eden, beyazların üstünlüğüne inanan ırkçı ideoloji yaygınlaştı.
KÖLELİK NE VAKİT KALKTI?
İlk kanunlar İngiltere’de ve ABD’de 19. yüzyılın birinci çeyreğinde, 1807 yılında çıkarılmış, daha sonra başka Avrupa devletleri onları izledi.
Osmanlı’da kölelik, Sultan Abdülmecid periyodunda 1847’de bir fermanla yasaklanmıştır. Birinci Dünya Savaşı sonrasında kölelik Müslüman bölgelerde, bölgeye genişleyen Fransa ve Birleşik Krallık üzere devletlerin baskı ve teşviki ile yasaklanmaya başlanmıştır. Suudi Arabistan, Yemen ile birlikte, Birleşik Krallık’ın baskısı altında köleliği 1962 yılında kaldırmıştır. 60’larda Suudi Arabistan’daki köle nüfusu 300.000 olarak tespit edilmiştir. Bunu 1970 yılında Umman takip etmiştir. Moritanya’da köleliğe karşı birinci yasa Fransızlar tarafından 1905’te çıkartılmış, lakin devlet daha sonra, 1981 yılında, köleliği yasaklayan son devlet olana kadar kölelik aksisi bir yasa çıkarmamıştır. Moritanya’da köleliğe karşı rastgele bir yaptırım uygulan birinci yasa ise 2007 yılında çıkmıştır. Günümüzde Müslüman çoğunluğun yaşadığı Çad, Moritanya, Nijer, Mali ve Sudan üzere ülkelerde kölelik hala yaygın bir kurumdur.
1926’da Milletler Cemiyeti bütün dünyada köleliği yasaklamış, daha sonra Birleşmiş Milletler de bu kararı teyit etti.
