‘Karadeniz Tahıl Girişimi’ ya da basındaki yaygın ismiyle ‘tahıl anlaşması’ 22 Temmuz 2022‘de Birleşmiş Milletler (BM), Türkiye, Rusya ve Ukrayna ortasında; Ukrayna tahılının, Karadeniz limanlarından inançlı bir formda dünyanın öteki noktalarına taşınması için imzalanan bir mutabakat olarak kayıtlara geçti. 17 Temmuz 2023‘de sona erene dek hakkında pek çok spekülasyon yapıldı.
Statista bilgilerine nazaran 2022/23 periyodunda, Ukrayna dünya arpa pazarının yüzde 5,9‘unu, mısır pazarının yüzde 4,9‘unu ve buğday pazarının da tekrar yüzde 4,9‘unu elinde bulunduruyor. Bu oranların savaş müddetince, bir evvelki periyoda nazaran yarı yarıya düştüğü görülüyor. Ancak buna karşın Ukrayna, “dünyanın en değerli tahıl ihracatçılarından biri” olma özelliğini sürdürüyor.
UKRAYNA TAHILI NEREYE GİDİYOR?
Şubat 2022’de patlak veren Rusya-Ukrayna savaşı, değerli birer tahıl ihracatçısı pozisyonunda olan Rusya ve Ukrayna’dan deniz yoluyla dünyaya yapılan tahıl sevkiyatını büyük ölçüde sekteye uğrattı. Bu durum, besin fiyatlarının global çapta yükselmesine neden oldu.
Tahıl mutabakatı imzalanmadan evvel Batı merkezli ağır bir propaganda savaşı yürütüldü. Temelde, “Ukrayna tahıl ihracatının Rusya tarafından engellendiği ve bu durumun, düşük gelirli ülkelerde kıtlığa neden olduğu” söyleniyordu. Bu şartlar altında imzalanan mutabakat uyarınca, Ukrayna tahılının başta fakir ülkelere sevk edilmesi öngörülüyordu, ancak gemi hareketlerine ait BM bilgileri, bunun bu türlü olmadığını gösteriyor. İlgili bilgilere buradaki adresten ulaşılabilir, lakin biz yeniden de okurlarımız için özetleyelim.
ASLAN HİSSESİ KİMİN?
2023 Temmuz ortalarına kadar Ukrayna limanlarından 45 ülkeye yaklaşık 33 milyon ton tahıl ve başka besin eserlerini taşıyan 1000’den fazla sefer yapıldı.
Ukrayna’dan en fazla tahıl ithal eden birinci beş ülke sırasıyla 8 milyon ton ile Çin, 6 milyon ton ile İspanya, 3.2 milyon ton ile Türkiye, 2.1 milyon ton ile İtalya ve 2 milyon ton ile Hollanda oldu. En çok ihracat yapan birinci beş ülkenin toplam ihracatı 21.3 milyon tona tekabül ediyor.
BM tablosunda alt – orta gelir kümesi ülkeler ortasında Mısır, Bangladeş, Tunus, Kenya, Hindistan, Libya ve Endonezya göze çarpıyor. Onların da toplam ihracatı yalnızca 5.4 milyon tona tekabül ediyor. Bu sayı nüfusa oranlandığında ise hayli dramatik bir tablo ortaya çıkıyor.
Kıtlık, kuraklık, savaşlar ve iç çatışmalarla boğuşan Cibuti, Etiyopya, Somali, Sri Lanka, Sudan ve Yemen üzere ülkelerin toplam ihracattaki hissesi ise gözle görülemeyecek kadar az.
T.C. Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı’nın datalarına nazaran, tahıl yüklü gemilerin yüzde 47’si yüklerini Avrupa limanlarına boşalttı. Sonuç olarak, açlıkla boğuşan ülkelere gitmesi gereken tahılın kıymetli bir kısmı gelişmiş ülkelere sevk edilmiş oldu.
Öte yandan Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin, 27 Temmuz’da St. Petersburg’da düzenlenen Rusya-Afrika Tepesi’nde yaptığı konuşmada, Batılı ülkeleri Rus tarım ihracatına yönelik yaptırımlar nedeniyle ikiyüzlülükle suçlayarak, “Gelecek 3-4 ay içerisinde, Burkina Faso, Zimbabve, Mali, Somali, Orta Afrika Cumhuriyeti ve Eritre’ye 25 ila 50 bin ton tahılı bedelsiz bir halde sevk etmeye hazır olacağız” dedi.
Rusya-Afrika Tepesi, 27-28 Temmuz, St. Petersburg, Rusya
MEVCUT DURUM
Rusya, taraf olduğu mutabakatın devamı için Avrupa Birliği‘nden (AB), Rusya Ziraat Bankası‘nın (Rosselkhozbank), SWIFT ağına yine bağlanmasını koşul koşmuştu. Fakat bu hususta bir uzlaşı sağlanamadı. Rus işçi, tahıl koridorunun işlemesi için İstanbul’da kurulan ortak uyum merkezinden ayrıldı.
Moskova idaresi ayrıyeten, Ukrayna’nın Karadeniz’deki limanlarından birine yanaşan rastgele bir geminin, “potansiyel askeri kargo gemisi” olarak değerlendirileceğini açıkladı. Buna ek olarak, seyrüsefer güvenliği garantilerini geri çekerek, Karadeniz’deki insani koridoru kısıtladı ve Karadeniz’in kuzeybatısında yine “geçici tehlikeli bölge” rejimini tesis etti. Bunlar, Karadeniz’e kıyısı olan Türkiye açısından epeyce kıymetli gelişmeler olarak öne çıkmakta.
Kremlin sözcüsü Dimitri Peskov, kısa bir müddet evvel Karadeniz Tahıl Girişimi‘nin askıya alındığını duyurdu. Moskova idaresi, talepleri doğrultusunda “somut sonuçlar” elde etmeleri halinde mutabakata kalındığı yerden devam edileceğini açıkladı.
RUSYA MUTABAKATTAN NEDEN ÇEKİLDİ?
Rusya’nın tahıl mutabakatına ait temel itirazlarını hatırlayalım:
Başta, tahıl ihracatının yönelik baskının kaldırılmasına karşılık öne sürülen temel taleplerin yerine getirilmemesi geliyor.
Örneğin;
- Rosselkhozbank‘ın SWIFT sistemine tekrar dahil edilmemesi ve bu yüzden Rusya’nın tahıl ihracatını resmi yollardan gerçekleştirememesi
- Rusya’ya uygulanan ambargolar nedeniyle gemi sigortalarının karşılanamaması
- SWAP ambargosu nedeniyle para alışverişinin gerçekleştirilememesi
- Togliatti-Odessa Amonyak Boru Hattı‘nın açılmaması (Söz konusu sınır Haziran ayında Kiev tarafından havaya uçuruldu)
- Tahıl taşıyan gemilerin geçişi için oluşturulan insani koridorun Ukrayna tarafından Kırım’daki gayelere saldırmak için kullanılması
- Başlangıçta muahede global besin krizini engellemek için yapılmış olsa da Ukrayna’dan gelen besinin Afrika ve Asya‘daki fakir ülkelere ulaştırılmamış olması…
ZELENSKİ’NİN DAVETİ, RUSYA’NIN TEPKİSİ
Ancak Kremlin sözcüsü Peskov, 18 Temmuz’da, tahıl koridorunun Ukrayna’daki savaş bölgesine yakınlığı göz önüne alındığında, “anlaşmayı Moskova’nın iştiraki olmadan sürdürme teşebbüslerinin risklere yol açacağı” konusunda uyardı.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, 2 Ağustos’ta Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin ile bir telefon görüşmesi yaptı. İrtibat Başkanlığı bu görüşmede, Putin’in Türkiye’ye bir ziyaret gerçekleştirmesi konusunda mutabık kalındığını açıkladı.
Türk tarafı görüşmede tahıl mutabakatının kıymetini vurgularken Rus tarafı, yükümlülüklerin fiilen yerine getirilmesi halinde, mutabakata geri dönmeye hazır olduklarını teyit etti.
RUSYA’SIZ BİR MUAHEDE MÜMKÜN MÜ?
Ukrayna, Sovyetler Birliği’nin dağılması sonrası 1991’de bağımsızlığını kazanmış ve yeni resmi statüsünü tanıyan birinci ülkelerden biri de Türkiye olmuştur. Öte yandan Rusya ile münasebetlerimiz 15. yüzyılın sonlarına dayanmaktadır; her vakit çok âlâ olmasa bile istikametimize tesir edecek ölçüde kıymetli olmuştur. Kaldı ki Türkiye, Rusya-Ukrayna Savaşı’nın dayattığı karmaşık şartlarda bile istikrar siyasetini sürdürmeyi başarmıştır.
Bugün, Rusya’yı dışlayan bir tahıl mutabakatının tertibinde yer almak her şeyden evvel bir taraf seçmek manasına gelecektir ve bunun Türkiye’ye getiriden çok götürüsü olacağı aşikardır. Çünkü Rusya ile ortamızda devam eden, Avrupa’nın sahip olmadığı tipten bir güç muahedesi bulunmaktadır. Bu mutabakatın kapsamının genişletilmesi gündemdedir. Mutabakat, ağır enflasyon baskısı altında ezildiğimiz bu günlerde ehemmiyetini çok daha fazla hissettirmektedir.
Buna ilaveten, Rusya ve Türkiye, Kafkaslar’dan Ortadoğu’ya, oradan Kuzey Afrika’ya pek çok global sıkıntıda birebir tarafta olmasa bile birebir masada oturmaktadır. Meselelerin ortak çıkarlar tabanında tahlili için daha fazla müzakereye gereksinim vardır. Bağlarda ilerleme azami dikkat ve çabayı gerekli kılmaktadır. Bu uğraş, NATO ittifakının da çıkarları gereğidir.
Türkiye’nin elbet, insanlığın ortak mirasını tehdit eden tansiyonları yatıştırma ve Rusya’nın da dahil olacağı çeşitten bölgesel bir global güvenlik mimarisinin inşasında üstleneceği değerli roller vardır.
Tahıl muahedesi konusunda yürütülen diplomasi ve edinilen kazanımlar bu minvalde değerli bir yer kaplamaktadır.
