Latin Amerika ülkesi Şili, dünyanın en faal zelzele nesillerinden “Pasifik Ateş Çemberi”nde bulunuyor.
Dünyada çağdaş tekniklerle kaydedilen en büyük sarsıntı 1960’da Şili’de meydana geldi.
9,5 büyüklüğündeki Valdivia zelzelesinde binlerce kişi hayatını kaybetti.
Ancak Şili, bu afetten başlayarak sarsıntılara karşı değerli bir gayrete girişti.
Gelinen kademede, artık zelzelelerde büyük kayıplar vermeyen bir ülkeye dönüştü.
Örneğin 2015’te 3 dakikadan uzun süren 8,3 büyüklüğündeki Illapel zelzelesinde 13 kişi hayatını kaybetti.
2016’da yaşanan 7,6 büyüklüğündeki Chiloé sarsıntısında ise hayatını kaybeden olmadı.
Üstelik Şili bunu, bir öbür muvaffakiyet hikayesine sahip olan Japonya üzere güçlü bir ülke olmamasına karşın başardı.
Günümüzde Şili, sarsıntıyla çabada örnek bir ülke olarak gösteriliyor ve Türkiye dahil birçok sarsıntı ülkesinin dikkatini çekiyor.
Getty Images Şili’nin başşehri Santiago kenti üstten görünümü Başarının merkezinde ‘sıkı imar kanunları’ var
Bu muvaffakiyetin gerisinde birçok neden bulunuyor.
Uzmanlara nazaran öne çıkan nedenler ise şunlar:
- Sıkı imar kanunları
- İrili ufaklı her sarsıntının takibi ve sonrasında ilgili yönetmeliklerin güncellenmesi
- Toplum içinde yerleşmiş afetlere karşı hazırlıklı olma kültürü
- Anaokullarına kadar uzanan afetler konusundaki yaygın eğitim
- Tsunamiyle ilgili tesirli erken ihtar sistemleri
- Yöneticiler ve yurttaşlar ortasında afetler konusunda geliştirilen diyalog
“Şili başarısını” BBC Türkçe’ye yorumlayan Şilili uzmanlara nazaran, muvaffakiyetin en kıymetli ayağı, sıkı imar kanunları.
1960’daki zelzelenin akabinde başlayan bu süreç, 1970’lerde somutlaşmış.
David Basulto, bunun bitmiş bir süreç olmadığını, irili ufaklı her sarsıntısı fırsat olarak değerlendirip bunlardan öğrendiklerini ve imar kanunlarını daima güncellediklerini söylüyor.
Bina yönetmeliklerinin uygulanması konusunda Şili’de çok sert bir yaklaşım olduğunu, bunun etrafından dolaşmanın mümkün olmadığını belirtiyor.
Bu kapsamda yer etüdü de vakitle çok kıymetli hale getirilmiş.
Basulto, “Bir binayı yaparken çok sıkı yönetmelikleri takip etmek zorundasınız. Taban etüdü de bunun bir modülü. Bir yapıyı tasarlamaya başlamadan evvel yer etüdünün yapılması mecburiliği var” diyor.
Yıllar için ülkenin farklı kısımlarında taban yapısına dair çalışmalar yapıldığını, bunlar üzerinden haritalar çıkarıldığını ve bunun da kıymetli olduğunu söylüyor.
Şili’deki 2010’daki 9,2 büyüklüğündeki Maule sarsıntısında 500’den fazla kişi hayatını kaybetti.
Şili’de de ağır çalışmaları bulunan, milletlerarası sivil toplum örgütü IDCM’nin (Ülke İçinde Yerinden Edilme İzleme Merkezi) sözcüsü de bilhassa 2010’daki bu zelzeleden sonra Şili’deki inşaat standartlarının yine geliştirildiğini ve taban açısından yüksek riskli bölgelerin belirlendiğini aktarıyor.
IDCM sözcüsü, ülkede afet azaltma tedbirlerinin lokal idare kalkınma planlarına da entegre ediliğini söylüyor.
David Basulto, bu imar anlayışının üniversitelerin inşaat mühendisliği ve mimarlık üzere kısımlarında öğrencilere çok sıkı bir halde öğretildiğini, mezun olan tüm bu gençlerin bu uygulamalara çok güzel hakim olduğunu da ekliyor.
Getty Images Tsunamiyi önlemek için deniz kıyısına yakın inşa edilen bir park Peki eski binaların dönüşümünde maliyetin nasıl karşılandığıyla ilgili Şili nasıl bir tahlil geliştirdi?
Çalışmalarını Berlin Frei Üniversitesi’deki Afet Araştırma Birimi’nde yürüten Şilili akademisyen Vicente Sandoval, bunun hâlâ Şili’de bir tartışma konusunu olduğunu, kendilerinin de bu mevzuda yaratıcı tahlillere gereksinim duyduklarını söylüyor.
Ancak Sandoval, en gerçek tahlilin yerinde dönüşüm olduğunu, insanları öteki yerlere göndermenin birden fazla vakit işe yaramadığını belirtiyor.
Basulto ise bunun Türkiye’deki kadar yaygın bir mevzu olmadığını zira on yıllardır yıkılan ya da hasar gören binaların yerine zelzeleye dirençli binalar inşa edildiği için artık çok kapsamlı bir dönüşüm gereksinimi olmadığını ekliyor.
Binaların ekonomik olarak uygun olmalarının değerli olduğunun altını çiziyor Basulto:
“Binalar konusunda uygulanabilir bir ekonomik model bulmak gerekiyor. Çok sağlam binalar yapabilirsiniz hatta bir nükleer santral de inşa edebilirsiniz. Ancak mesken ve iş yerleri kelam konusu olduğunu konutları bütçeye uygun inşa etmelisiniz.”
İmar affı üzere bir uygulamanın Şili’de olup olmadığı sorusuna ise Basulto, “Bu, kabul edilemez. Bence bu türlü bir şey, yozlaşmanın diğer bir yolu ve yozlaşma afetler karşısındaki en büyük tehlikedir” karşılığını veriyor.
Getty Images 2011 yılında, bir evvelki yıl yaşanan zelzelenin tahribat yarattığı bölgedeki inşaat çalışmalarına katılan personeller Bütün bir toplum zelzeleye hazırlanıyor
“Şili başarısının” en değerli ögelerinden biri de toplumdaki sarsıntıya hazırlık kültürü.
Şili İçişleri Bakanlığı’na bağlı afetle gayret ünitesi ONEMI’nin Chile Preparado (Şili Hazırlandı) isimli bir programı bulunuyor.
Program kapsamında sistemli olarak tatbikatlar yapılıyor, halk simülasyonlara sokuluyor ve herkese afet kitleri dağıtılıyor.
Ülkede afetler konusunda çalışan sivil toplum örgütleri, çok yaygın bir gönüllülük ağına sahip.
Ordunun afetlere müdahalesi konusunda ise Şili’de son yıllarda yeni bir gelişme yaşanmış.
Vicente Sandoval, Şili’nin 1973-1990 yılları ortasında askeri diktatörlükle yönetilmesi nedeniyle ordunun afetlere müdahalesine kimsenin yıllarca sıcak bakmadığını lakin 2010’da yaşanan 8,8 büyüklüğündeki sarsıntıda, uzun müddet sonra askerlerin de yürütmenin isteğiyle alana indiğini, son periyotta bakışın olumlu tarafta değiştiğini aktarıyor.
Türkiye’deki ordunun büyüklüğünü aktardığımızda Sandoval, “Bu, afetlerle uğraşta kullanmak için çok stratejik bir kaynak” yorumunu yapıyor.
Getty Images Şili’de gerçekleştirilen sarsıntı tatbikatlarından biri Deprem şuuru çocukken oluşturuluyor
Şili toplumunda afetlerle ilgili farkındalık şuurunun oluşturulmasında eğitim de çok değerli bir yer tutuyor.
Zira Şili’de bakanlık, afet eğitimini anaokullarına kadar yaymış durumda.
Hem öğretmenler bu hususta eğitilip bu bilgileri çocuklara aktarıyor hem de çocuklar sistemli olarak seyahat üzere programlara sokuluyor.
Sandoval, bu şuurun böylelikle çocukluktan itibaren oluştuğunu söylüyor:
“Henüz 6 yaşındaki çocuklara dahi bu eğitim veriliyor. Emel onları korkutmak değil hazırlamak. Zelzele olduğunda nereye çömelecekin vs. Bu, Japonya’ya emsal bir sistem. Biz de Japonya’dan öğrendik diye düşünüyorum.”
Sandoval’a nazaran bu, yetişkinleri bilinçlendirmek için de çok değerli:
“Şunu fark ettik ki çocuklar, yetişkinlerle irtibat açısından çok kıymetli. Yaşı ileri insanların alışkanlıklarını değiştirmesi bazen daha sıkıntı oluyor. Fakat çocuklar o bilgilerini konuta taşıyor. Örneğin hepsi meskenlerinde sarsıntı çantalarını hazırlayıp bir kenarda bulunduruyor.”
Sandoval, zelzeleyle çabada Kültür Bakanlığı’nın da rol oynadığını, bakanlığın zelzele konusunda farkındalık yaratan belgesel ve kısa sinema üzere projelere bakanlığın teşvikler verdiğini anlatıyor.
‘Erken ikaz sistemi güncelleniyor’
Binlerce kilometre uzunluğunda deniz kıyıları bulunan Şili’de, tsunami çok önemli bir sorun.
Geçmişteki sarsıntılarda tsunamiler, büyük can ve mal kaybına neden oldu.
Yetkililer, bu duruma karşı aktif bir erken ikaz sistemi geliştirmiş.
Bir zelzeleyle tsunami riski doğduğunda, kıyılara konan sirenlerin çalmasından cep telefonlarına gönderilen ikaz bildirilerine kadar bir erken ihtar sistemi devreye giriyor.
Bunun dışında tsunami dalgalarını engellemek için kıyılar ile iç kısımdaki yerleşim alanları ortasına yer yer, özel parklar inşa edilmiş.
‘Yetkililere inanç oluşmuş durumda’
“Şili başarısında” altı çizilen hususlardan biri de “yetkililere güven”.
Geçmişte yurttaşlarla karar vericiler ortasında afetler konusunda çok önemli bir inanç sorunu oluştuğu fakat gelinen kademede bunun kıymetli oranda aşıldığı öne sürülüyor.
“Güven, temel bir mesele” diyor David Basulto.
Şili’deki zelzele hazırlık kültüründen ve hükümetin bu mevzudaki eforlarından bahseden IDCM Sözcüsü, “Şili’de zelzele ve tsunamilere maruz kalan bölgelerde hükümet yetkililerine itimat duyulduğu istikametinde bilgiler var” diye konuşuyor.
Sözcü, şöyle devam ediyor:
“Erken ikaz sistemleri ve afetlerin risklerinin düşürülmesi istikametindeki tavsiyelerin kabul edilmesi, afetlere karşı geliştirilen başarılı bir uğraşın en değerli zorlukları ortasında yer alıyor. Hükümet, bu bahiste yurttaşlarla tesirli bir formda bağlantı kuruyor ve onların inancını kazanıyor.”
Şili’nin afet sonrasına hazırlık manasında da düzgün bir durumda olduğunu aktarıyor sözcü:
“Şili, birtakım yardım ve takviye düzeneklerinin yanında afetlerden etkilenen insanlara acil müdahale, öteki bir yere tahliye ve süreksiz barınak sağlamada dayanak konusunda da son devirde çok farklı sistemleri hayata geçirdi.”
Getty Images 2015’te yaşanan 8.3 büyüklüğündeki zelzeleden sonraki çalışmalara katılan askerler ‘Mesele teknik bilgi değil kültürel değişim’
Türkiye’yle kıyaslandığında Şili, hem daha yüksek şiddetli zelzelelerin hem de daha sık sarsıntıların olduğu bir ülke.
Yetkililer bu periyotta meyyit sayısının Türkiye’de çok daha yüksek olduğunu, Şili’de ise evsiz kalan insan sayısının daha fazla olduğunu söylüyor.
Akademisyen Vicente Sandoval, ülkelerin tecrübelerinin birbirleri için çok kıymetli olduğunu, bununla birlikte her ülkenin kendi ekonomik, toplumsal ve politik gerçekliklerine uygun tahliller geliştirmesi gerektiğini söylüyor ve “Her ülke için sihirli bir tahlil yok” diyor.
Sandoval’a sarsıntılarla uğraşta problem teknik bilgi değil. “Sismik dirençli binalarla ilgili tüm bilgiler ortada. Herkes bunu abartsız bir halde kopyalayım yapıştırabilir” dedikten sonra ekliyor Sandoval:
“Aslolan bir kültürel değişimin yaşanması. Bunun için farklı aktörler ve kurumlar ortasında bir diyaloğun oluşması gerekiyor. Olağanda bunun siyasetçiler tarafından yapılması gerekir lakin tüm bir toplumun buna dahil olması gerekiyor. Şili’de yaşanan bu oldu.”
Uzmanların dikkat çektiği hususlardan biri de sarsıntıya dirençli bir ülke kurmanın kısa vadeli bir süreç olmadığı.
Mimar Basulto da sarsıntıyla çabada sürekliliğe dikkat çekiyor:
“Büyük bir zelzele olduğunda oturup bir sonraki büyük zelzelesi beklememeliyiz. Daima bir halde her küçük sarsıntısı izlemeli, anlamalı, ona nazaran yönetmeliklerimizi güncellemeliyiz. Daima, daima, daima olarak devam etmeliyiz. Böylelikle bir gün büyük bir sarsıntı geldiğinde birçok insanın hayatını kurtarabiliriz.”
