Latin Amerika ülkesi Şili, dünyanın en etkin zelzele nesillerinden “Pasifik Ateş Çemberi”nde bulunuyor.
Dünyada çağdaş yollarla kaydedilen en büyük zelzele 1960’da Şili’de meydana geldi.
9,5 büyüklüğündeki Valdivia sarsıntısında binlerce kişi hayatını kaybetti.
Ancak Şili, bu afetten başlayarak zelzelelere karşı değerli bir gayrete girişti.
Gelinen kademede, artık sarsıntılarda büyük kayıplar vermeyen bir ülkeye dönüştü.
Örneğin 2015’te 3 dakikadan uzun süren 8,3 büyüklüğündeki Illapel sarsıntısında 13 kişi hayatını kaybetti.
2016’da yaşanan 7,6 büyüklüğündeki Chiloé sarsıntısında ise hayatını kaybeden olmadı.
Üstelik Şili bunu, bir öteki muvaffakiyet hikayesine sahip olan Japonya üzere güçlü bir ülke olmamasına karşın başardı.
Günümüzde Şili, zelzeleyle uğraşta örnek bir ülke olarak gösteriliyor ve Türkiye dahil birçok sarsıntı ülkesinin dikkatini çekiyor.
Başarının merkezinde ‘sıkı imar kanunları’ var
Bu muvaffakiyetin ardında birçok neden bulunuyor.
Uzmanlara nazaran öne çıkan nedenler ise şunlar:
- Sıkı imar kanunları
- İrili ufaklı her zelzelenin takibi ve sonrasında ilgili yönetmeliklerin güncellenmesi
- Toplum içinde yerleşmiş afetlere karşı hazırlıklı olma kültürü
- Anaokullarına kadar uzanan afetler konusundaki yaygın eğitim
- Tsunamiyle ilgili tesirli erken ikaz sistemleri
- Yöneticiler ve yurttaşlar ortasında afetler konusunda geliştirilen diyalog
“Şili başarısını” BBC Türkçe’ye yorumlayan Şilili uzmanlara nazaran, muvaffakiyetin en değerli ayağı, sıkı imar kanunları.
1960’daki zelzelenin akabinde başlayan bu süreç, 1970’lerde somutlaşmış.
David Basulto, bunun bitmiş bir süreç olmadığını, irili ufaklı her zelzelesi fırsat olarak değerlendirip bunlardan öğrendiklerini ve imar kanunlarını daima güncellediklerini söylüyor.
Bina yönetmeliklerinin uygulanması konusunda Şili’de çok sert bir yaklaşım olduğunu, bunun etrafından dolaşmanın mümkün olmadığını belirtiyor.
Bu kapsamda yer etüdü de vakitle çok kıymetli hale getirilmiş.
Basulto, “Bir binayı yaparken çok sıkı yönetmelikleri takip etmek zorundasınız. Taban etüdü de bunun bir kesimi. Bir yapıyı tasarlamaya başlamadan evvel yer etüdünün yapılması mecburiliği var” diyor.
Yıllar için ülkenin farklı kısımlarında yer yapısına dair çalışmalar yapıldığını, bunlar üzerinden haritalar çıkarıldığını ve bunun da kıymetli olduğunu söylüyor.
Şili’deki 2010’daki 9,2 büyüklüğündeki Maule zelzelesinde 500’den fazla kişi hayatını kaybetti.
Şili’de de ağır çalışmaları bulunan, milletlerarası sivil toplum örgütü IDCM’nin (Ülke İçinde Yerinden Edilme İzleme Merkezi) sözcüsü de bilhassa 2010’daki bu zelzeleden sonra Şili’deki inşaat standartlarının tekrar geliştirildiğini ve taban açısından yüksek riskli bölgelerin belirlendiğini aktarıyor.
IDCM sözcüsü, ülkede afet azaltma tedbirlerinin mahallî idare kalkınma planlarına da entegre ediliğini söylüyor.
David Basulto, bu imar anlayışının üniversitelerin inşaat mühendisliği ve mimarlık üzere kısımlarında öğrencilere çok sıkı bir formda öğretildiğini, mezun olan tüm bu gençlerin bu uygulamalara çok düzgün hakim olduğunu da ekliyor.
Peki eski binaların dönüşümünde maliyetin nasıl karşılandığıyla ilgili Şili nasıl bir tahlil geliştirdi?
Çalışmalarını Berlin Frei Üniversitesi’deki Afet Araştırma Birimi’nde yürüten Şilili akademisyen Vicente Sandoval, bunun hâlâ Şili’de bir tartışma konusunu olduğunu, kendilerinin de bu bahiste yaratıcı tahlillere gereksinim duyduklarını söylüyor.
Ancak Sandoval, en gerçek tahlilin yerinde dönüşüm olduğunu, insanları diğer yerlere göndermenin birçok vakit işe yaramadığını belirtiyor.
Basulto ise bunun Türkiye’deki kadar yaygın bir husus olmadığını zira on yıllardır yıkılan ya da hasar gören binaların yerine zelzeleye dirençli binalar inşa edildiği için artık çok kapsamlı bir dönüşüm muhtaçlığı olmadığını ekliyor.
Binaların ekonomik olarak uygun olmalarının kıymetli olduğunun altını çiziyor Basulto:
“Binalar konusunda uygulanabilir bir ekonomik model bulmak gerekiyor. Çok sağlam binalar yapabilirsiniz hatta bir nükleer santral de inşa edebilirsiniz. Lakin konut ve iş yerleri kelam konusu olduğunu konutları bütçeye uygun inşa etmelisiniz.”
İmar affı üzere bir uygulamanın Şili’de olup olmadığı sorusuna ise Basulto, “Bu, kabul edilemez. Bence bu türlü bir şey, yozlaşmanın diğer bir yolu ve yozlaşma afetler karşısındaki en büyük tehlikedir” karşılığını veriyor.
Bütün bir toplum sarsıntıya hazırlanıyor
“Şili başarısının” en kıymetli ögelerinden biri de toplumdaki sarsıntıya hazırlık kültürü.
Şili İçişleri Bakanlığı’na bağlı afetle çaba ünitesi ONEMI’nin Chile Preparado (Şili Hazırlandı) isimli bir programı bulunuyor.
Program kapsamında nizamlı olarak tatbikatlar yapılıyor, halk simülasyonlara sokuluyor ve herkese afet kitleri dağıtılıyor.
Ülkede afetler konusunda çalışan sivil toplum örgütleri, çok yaygın bir gönüllülük ağına sahip.
Ordunun afetlere müdahalesi konusunda ise Şili’de son yıllarda yeni bir gelişme yaşanmış.
Vicente Sandoval, Şili’nin 1973-1990 yılları ortasında askeri diktatörlükle yönetilmesi nedeniyle ordunun afetlere müdahalesine kimsenin yıllarca sıcak bakmadığını lakin 2010’da yaşanan 8,8 büyüklüğündeki zelzelede, uzun müddet sonra askerlerin de yürütmenin isteğiyle alana indiğini, son devirde bakışın olumlu istikamette değiştiğini aktarıyor.
Türkiye’deki ordunun büyüklüğünü aktardığımızda Sandoval, “Bu, afetlerle çabada kullanmak için çok stratejik bir kaynak” yorumunu yapıyor.
Deprem şuuru çocukken oluşturuluyor
Şili toplumunda afetlerle ilgili farkındalık şuurunun oluşturulmasında eğitim de çok değerli bir yer tutuyor.
Zira Şili’de bakanlık, afet eğitimini anaokullarına kadar yaymış durumda.
Hem öğretmenler bu mevzuda eğitilip bu bilgileri çocuklara aktarıyor hem de çocuklar nizamlı olarak seyahat üzere programlara sokuluyor.
Sandoval, bu şuurun böylelikle çocukluktan itibaren oluştuğunu söylüyor:
“Henüz 6 yaşındaki çocuklara dahi bu eğitim veriliyor. Hedef onları korkutmak değil hazırlamak. Sarsıntı olduğunda nereye çömelecekin vs. Bu, Japonya’ya emsal bir sistem. Biz de Japonya’dan öğrendik diye düşünüyorum.”
Sandoval’a nazaran bu, yetişkinleri bilinçlendirmek için de çok değerli:
“Şunu fark ettik ki çocuklar, yetişkinlerle bağlantı açısından çok kıymetli. Yaşı ileri insanların alışkanlıklarını değiştirmesi bazen daha sıkıntı oluyor. Fakat çocuklar o bilgilerini meskene taşıyor. Örneğin hepsi konutlarında zelzele çantalarını hazırlayıp bir kenarda bulunduruyor.”
Sandoval, zelzeleyle çabada Kültür Bakanlığı’nın da rol oynadığını, bakanlığın sarsıntı konusunda farkındalık yaratan belgesel ve kısa sinema üzere projelere bakanlığın teşvikler verdiğini anlatıyor.
‘Erken ikaz sistemi güncelleniyor’
Binlerce kilometre uzunluğunda deniz kıyıları bulunan Şili’de, tsunami çok önemli bir sorun.
Geçmişteki zelzelelerde tsunamiler, büyük can ve mal kaybına neden oldu.
Yetkililer, bu duruma karşı faal bir erken ikaz sistemi geliştirmiş.
Bir sarsıntıyla tsunami riski doğduğunda, kıyılara konan sirenlerin çalmasından cep telefonlarına gönderilen ikaz bildirilerine kadar bir erken ikaz sistemi devreye giriyor.
Bunun dışında tsunami dalgalarını engellemek için kıyılar ile iç kısımdaki yerleşim alanları ortasına yer yer, özel parklar inşa edilmiş.
‘Yetkililere itimat oluşmuş durumda’
“Şili başarısında” altı çizilen hususlardan biri de “yetkililere güven”.
Geçmişte yurttaşlarla karar vericiler ortasında afetler konusunda çok önemli bir itimat sorunu oluştuğu fakat gelinen etapta bunun değerli oranda aşıldığı öne sürülüyor.
“Güven, temel bir mesele” diyor David Basulto.
Şili’deki zelzele hazırlık kültüründen ve hükümetin bu husustaki gayretlerinden bahseden IDCM Sözcüsü, “Şili’de zelzele ve tsunamilere maruz kalan bölgelerde hükümet yetkililerine inanç duyulduğu tarafında bilgiler var” diye konuşuyor.
Sözcü, şöyle devam ediyor:
“Erken ikaz sistemleri ve afetlerin risklerinin düşürülmesi tarafındaki tavsiyelerin kabul edilmesi, afetlere karşı geliştirilen başarılı bir gayretin en değerli zorlukları ortasında yer alıyor. Hükümet, bu hususta yurttaşlarla tesirli bir halde bağlantı kuruyor ve onların inancını kazanıyor.”
Şili’nin afet sonrasına hazırlık manasında da yeterli bir durumda olduğunu aktarıyor sözcü:
“Şili, birtakım yardım ve takviye düzeneklerinin yanında afetlerden etkilenen insanlara acil müdahale, öteki bir yere tahliye ve süreksiz barınak sağlamada takviye konusunda da son devirde çok farklı sistemleri hayata geçirdi.”
‘Mesele teknik bilgi değil kültürel değişim’
Türkiye’yle kıyaslandığında Şili, hem daha yüksek şiddetli sarsıntıların hem de daha sık sarsıntıların olduğu bir ülke.
Yetkililer bu devirde meyyit sayısının Türkiye’de çok daha yüksek olduğunu, Şili’de ise evsiz kalan insan sayısının daha fazla olduğunu söylüyor.
Akademisyen Vicente Sandoval, ülkelerin tecrübelerinin birbirleri için çok değerli olduğunu, bununla birlikte her ülkenin kendi ekonomik, toplumsal ve politik gerçekliklerine uygun tahliller geliştirmesi gerektiğini söylüyor ve “Her ülke için sihirli bir tahlil yok” diyor.
Sandoval’a zelzelelerle uğraşta sıkıntı teknik bilgi değil. “Sismik dirençli binalarla ilgili tüm bilgiler ortada. Herkes bunu abartsız bir halde kopyalayım yapıştırabilir” dedikten sonra ekliyor Sandoval:
“Aslolan bir kültürel değişimin yaşanması. Bunun için farklı aktörler ve kurumlar ortasında bir diyaloğun oluşması gerekiyor. Olağanda bunun siyasetçiler tarafından yapılması gerekir ancak tüm bir toplumun buna dahil olması gerekiyor. Şili’de yaşanan bu oldu.”
Uzmanların dikkat çektiği mevzulardan biri de zelzeleye dirençli bir ülke kurmanın kısa vadeli bir süreç olmadığı.
Mimar Basulto da zelzeleyle çabada sürekliliğe dikkat çekiyor:
“Büyük bir sarsıntı olduğunda oturup bir sonraki büyük sarsıntısı beklememeliyiz. Daima bir biçimde her küçük sarsıntısı izlemeli, anlamalı, ona nazaran yönetmeliklerimizi güncellemeliyiz. Daima, daima, daima olarak devam etmeliyiz. Böylelikle bir gün büyük bir sarsıntı geldiğinde birçok insanın hayatını kurtarabiliriz.”